7 Sámi dáidda ja kultuvra
7.1 Dilálašvuođačilgehus – sámi dáidda ja kultuvra
Sámi dáiddárat ja artisttat leat guhká juo vásihan stuora beroštumi ja leat searvan riikkaidgaskasaš ovttasbargoprošeavttaide. Sámi dáidda ja sámi dáiddárat leat maŋemus jagiid vásihan ahte beroštupmi sin dáidagii ja dan rámideapmi lea lassánan maiddái olgoriikkain.
Ráđđehus lágida dilálašvuođaid dasa ahte Sámediggi sáhttá čađahit iešheanalaš kulturpolitihka stáhtabušeahta juolludemiid siskkobealde. Sámedikkis ii leat liikká akto ovddasvástádus ovdánahttit sámi dáidaga ja kultuvrra. Dat lea maiddái našuvnnalaš kulturpolitihka ovddasvástádus, ja buot almmolaš hálddašandásiid ja kultureallima bealálaččaid ovddasvástádus. Lassin daid juolludemiide mat Sámediggi oažžu ja juohká viidáseappot sámi kulturdoaimmaide, addojuvvo maiddái stáhtadoarjja máŋgga doibmii sámi kultursuorggis. Stáhta doarju sámi kulturvisttiid huksema investerendoarjagiid ja stáhtalaš huksendoaimmaid bokte. Stuoradiggedieđáhusas Meld. St. (2018–2019) Kulturens kraft – Kulturpolitikk for framtida (Kultuvrra fápmu – Boahtteáiggi kulturpolitihkka) čujuha Kulturdepartemeanta ahte dáidda ja kultuvra lea buoremus vuođđu hukset ja bisuhit olbmuid ja álbmotjoavkkuid gaskasaš gulahallama.
Sámedikki iežas kulturáŋgiruššama bajitdási mihttu lea ealli ja girjás sámi dáidda- ja kultureallin mas lea buorre kvalitehta ja lea olámuttos buohkaide. Sámediggi lágida dilálašvuođaid sámi dáiddáriidda ja nanne sámi kulturásahusaid, ja doarju máŋggabealat sámi dáidda- ja kulturdoaimmaid. Sámedikki bargu buktá buriid bohtosiid.
Stuoradiggi lea bidjan vuođu dasa ahte sápmelaččat ja našuvnnalaš minoritehtat galget vuoru-huvvot go Norga implementere UNESCO golggotmánu 17. beaivvi 2003 konvenšuvnna immateriála kulturárbbi suodjaleami birra. Konvenšuvnna implementeren našuvnnalaš dásis lea Norgga kulturráđi ovddasvástádus. Kulturráđis lea lagas gulahallan Sámedikkiin ja sámi dáiddár- ja kulturbealálaččaiguin, maiddái davviriikkalaš dásis.
7.1.1 Sámi kulturlávddit
Sámi kulturásahusat, ovttas kulturviesuiguin ja giellaguovddážiiguin, leat sámi dáidaga, kultuvrra ja kulturárbbi buvttadeami, dokumenterema, suodjaleami ja čájeheami infrastruktuvran. Kulturásahusat huksejit maiddái fierpmádagaid ovttas sihke sisriikkalaš ja olgoriikkalaš birrasiiguin. Sámi ámmátkulturásahusaid haga ii livčče mis nu virkos sámi dáiddaeallin.
Ráđđehus, Sámediggi ja iešguđet lullisámi bealálaččat leat maŋemus jagiid bargan oažžut áigái ođđa vistti Snoasai, lullisámi museai ja kulturguovddážii Saemien Sijte. 2019 stáhtabušeahta gieđahallama oktavuođas doarjjui Stuoradiggi ráđđehusa evttohusa addit álggahandoarjaga 2019:s Saemien Sijte ođđa vistti huksemii. Prošeavtta ulbmilin lea ásahit Saemien Sijtii doaibmi lanjaid ja olgobirrasa nu ahte musea sáhttá hálddašit, gaskkustit, dutkat ja ođasmahttit lullisámi identitehta, giela ja kulturárbbi, leat arenan ja gávnnadanbáikin, doaibmat sámi dutkan- ja gaskkustanásahussan ja addit almmolašvuhtii ja gallededdjiide eambbo máhtu ja ipmárdusa lullisámi historjjás, kultuvrras ja leahkimis.
Beaivváš Sámi Našunálateáhteris lea viiddis servodatovddasvástádus áimmahuššat sámegiela ja gaskkustit sámi kultuvrra, maiddái johtti teáhterin sihke Norggas ja eará riikkain. Odne eai leat teáhteris lanjat mat devdet sin dárbbuid, ja mat attáše sidjiide vejolašvuođa deavdit sin servodatgeatnegasvuođa našunálateáhterin, sámi ja eará gehččiid guovdu. Ráđđehus ja Sámediggi atnet deaŧalažžan ásahit teáhterii ođđa lanjaid. Geassemánus 2018 mearridii ráđđehus viidáseappot plánet huksema dan vuođul ahte Beaivváš Sámi Našunálateáhter ja Sámi joatkkaskuvla ja boazodoalloskuvla huksejit oktasaš vistti. 2019:s áigu Statsbygg, Máhttodepartemeantta ja Kulturdepartemeantta gohččuma mielde čielggadit oktasašvistti huksema vejolašvuođaid.
Ráđđehus áigu guorahallat sámi museaid dilálašvuođa, museaođastusa olis, museadieđáhusas man lea áigumuš ovddidit jahkemolsuma 2020/2021 áigge. Proseassaáigodagas gulahallat mii Sámedikkiin guoskevaš áššiid hárrái, ja sámi museat bovdejuvvojit dialogačoahkkimiidda ja gulahallamiidda seamma ládje go eará museat.
Sámedikki mearkkašumit
Sámedikkis lea 2002 rájes leamaš hálddašanovddasvástádus guđa konsoliderejuvvon sámi musea hárrái. Sámediggi oaivvilda ahte diet museat eai leat ožžon dan ekonomalaš loktema mii lei museaođastusa čađaheami eaktun. Regiovnnalaš ja suohkanlaš dássi lea dasa lassin unnán ja iešguđet muddui váldán ovddasvástádusa stáhta ja Sámedikki, fylkkagieldda ja gieldda oktasaš ruhtadeamis sámi museaid doaibmadoarjaga dáfus.
Sámediggi lea máŋga jagi bargan oažžut áigái sámi dáiddamusea mii sáhttá vurkkodit, suodjalit ja gaskkustit sámi dáiddačoakkáldaga. Statsbygg lea Sámedikki ovddas ráhkadan huksenprográmma man mielde sámi dáiddamusea čadnojuvvo RiddoDuottarMuseaide – Sámi vuorkádávviriidda. Huksenprográmma gárvánii 2012:s. Sámediggi bivddii 2018 čavčča Statsbygg guorahallat iešguđetge heivvolaš vistevejolašvuođaid Sámi vuorkádávviriidda, ođđa vistti sámi dáiddamuseai, ja iešguđetlágan oktasašvistevejolašvuođaid dien guovtti ovttadahkii. Dien guorahallama olis galgá maiddái Sámi vuorkádávviriid otná visti guorahallojuvvot, ja nu maiddái dárbbut mat čuožžilit Bååstede-prošeavtta geažil, man olis sámi kulturhistorjjálaš dávvirat máhcahuvvojit.
Sámediggi mearkkaša maiddái ahte dađistaga eanet gávpogiin ohcaluvvojit sámi gávnnadanbáikkit.
7.1.2 Bååstede – sámi kulturhistorjjálaš dávviriid máhcaheapmi
Bååstede lea prošeakta man ulbmil lea ruovttoluotta sirdit 2000 sámi kulturhistorjjálaš dávvira sámi museaide. Sámi álbmot galgá ieš beassat hálddašit ja vásihit iežas kulturhistorjjá ja atnit dan olámuttos iežas dutkamii ja gaskkusteapmái. Bååstede lea vuođđuduvvon riikkaidgaskasaš museafágalaš ja -ehtalaš njuolggadusaid ala, ja riikkaidgaskasaš konvenšuvnnaid prinsihpaid ala álgoálbmogiid vuoigatvuođa birra hálddašit iežaset kulturárvvu.
Sámi kulturárvu lea deaŧalaš sámi álbmoga identitehtahuksemii, erenoamážit mánáide ja nuoraide. Prošeavtta bokte šaddá vejolaš dutkat ja gaskkustit sámi kulturárbbi birrasiin gos árbevierut maid dát kulturdávvirat ovddastit, ain leat eallime.
Lassin earret eará kulturdávviriid konserveremii, man Sámediggi ja Norgga kulturráđđi ruhtadit, eaktuda ollislaš Bååstede-prošeakta olu eará investerendoaimmaid čađaheami daid museain mat vuostáiváldet máhcahuvvon kulturdávviriid. Ä‘vv nuortasámi musea Njávdámis rahpan almmolašvuhtii geassemánus 2017 dahká vejolažžan máhcahit nuortasámi kulturdávviriid. Saemien Sijte realiseren dahká vejolažžan máhcahit lullisámi kulturdávviriid. Kulturdepartemeanta lea maid gulahallan Sámedikkiin RiddoDuottarMusea ođasmahttima ja huksemiid hárrái Kárášjogas. Máhcaheapmi lea jurddašuvvon čađahuvvot cehkiid mielde. 2019:s máhcahuvvojit vuosttaš kulturmuittut sámi museaide.
Sámedikki mearkkašumit
Sámediggi oaivvilda ahte sámi museat fertejit ođasmahttojuvvot vai dohkálaš vuogi mielde sáhttet vurkkodit ja čájehit dávviriid mat máhcahuvvojit Bååstede-prošeavtta olis, nu ahte geahččit besset daid oaidnit, ja nu ahte dat eai billahuva. Sámedikki oainnu mielde eaktuda dat liige ruhtajuolludemiid. Otná ekonomalaš rámmaid siskkobealde šaddá Sámedikki oainnu mielde váttis čađahit máhcahanprošeavtta Bååstede, ja váttis duohtandahkat vuosttaš lávkki, namalassii máhcahit birrasiid 400 dávvira golmma sámi museai. Museat maidda ovddemus sáhttet dávvirat máhcahuvvot, leat Árran julevsámi guovddáš, Várdobáiki ja Davvi álbmogiid guovddáš.
7.1.3 Eambbo sámegiel girjjálašvuohta lohkkiide
Sámi girjjálašvuođas lea vejolašvuohta olahit eanebuid, sihke Norggas, Davviriikkain ja riikkaidgaskasaččat. Eambbo gelbbolašvuohta, viidát gaskkusteapmi ja fuomášupmi, ja ortnegat maid veahki bokte sámi girjjálašvuohta sáhttá almmuhuvvot sihke dárogillii ja riikkaidgaskasaš gielaide, sáhttet leat mielde duohtandahkame dien vejolašvuođa.
Girjjálašvuohta sámegillii (sihke originála čállosat ja jorgaluvvon girjjálašvuohta) leat deaŧalaš kulturfálaldagat ja váikkuhit sámegiela ovdáneapmái. Sámediggi lea dadjat leamaš áidna gii ruhtada sámegiel girjjálašvuođa. Sámediggi lea ovttasbarggus Sámi dáiddárráđiin ja Sámi girječálliidservviin álggahan čállinprošeavtta Čális fal dainna ulbmiliin ahte rekrutteret eambbo sámegielat čálliid.
2019 stáhtabušeahta gieđahallama oktavuođas doarjjui Stuoradiggi ráđđehusa evttohusa várret 2 miljovnna ruvnno ásahit ođđa ortnega Norgga kulturráđi vuollái – sámi girjjálašvuođa jorgalahttit dárogillii ja lasidit sámi girjjálašvuođa gaskkusteami. Dát galgá dahkat ahte sámi girjjálašvuohta almmustuvvá maiddái ođđadárogillii ja girjedárogillii, ja sihkkarastá ahte dárogielat lohkkit miehtá riikka álkibut olahit sámi girjjálašvuođa. Sámedikkis lea ain ovddasvástádus sámi girjjálašvuođa hárrái, ja das ahte girjjit biđgejuvvojit lohkkiide.
7.2 Hástalusat ovddos guvlui – sámi dáidda ja kultuvra
Čielggadanbargu Utredning om samisk kunst og kultur på arenaer i Norge (2018) (Čielggadeapmi – Sámi dáidda ja kultuvra Norgga arenain (2018)), man Kulturdepartemeanta čađahii, čájeha ahte sámi ja dáčča kulturdoaimmaheddjiin ja ásahusain lea stuora potensiála buoridit ovttasbarggu ja gelbbolašvuođa juogadeami. Čielggadeapmi čujuha maiddái dilálašvuođaide mat sáhttet dagahit ahte sámi dáidda ja kultuvra ekskluderejuvvo. Váilevaš gelbbolašvuohta sámi kultuvrra, dáidaga ja giela hárrái dagaha hástalusaid muhtin kulturásahusaid deaivvademiin sámi dáiddaprošeavttaiguin.
Sámi ja sámegiel girjjálašvuohta, sihke báberhámis ja digitála hámiin lea beare unnán olámuttos. Dat lea hástalussan sihke sámegielat čálliid rekrutteremis, dohkálaš rámmaeavttuid háhkamis sámi čálliide, ja sámegiel girjjálašvuođa lágideamis iešguđetge lohkkiidjoavkkuide.
Ráđđehus dáhttu bargat dan ovdii ahte sámi dáidda ja kultuvra buorebut siskkilduvvo olles Norgga kultureallimii, ja ahte buohkain galgá leat vejolaš dan muosáhit. Dat eaktuda ahte kultursuorggis lea máhttu ja gelbbolašvuohta sámi dáidda- ja kulturfálaldagaid birra. Stuoradiggedieđáhusas Meld. St. (2018–2019) Kulturens kraft – Kulturpolitikk for framtida (Kultuvrra fápmu – Boahtteáiggi kulturpolitihkka) ávžžuha ráđđehus kulturásahusaid árvvoštallat bidjat iežaset doaibmaprográmmaide movt sáhtáše gaskkustit sámi ovdanbuktimiid, movt ovttasbargat sámi kulturdoaimmaheddjiiguin ja movt buoridit gelbbolašvuođa ja máhttovuođu dan hárrái. Ráđđehus áigu maiddái, ovttasbarggus Sámedikkiin, kártet dárbbu buoridit gelbbolašvuođa sámi dáidaga ja kultuvrra hárrái ásahusain, doaimmain ja bealálaččaid gaskkas mat hálddašit našuvnnalaš ortnegiid.
Sámedikki mearkkašumit
Sámi servodat lea ain servodathuksema áigodagas, goas Sámediggi joatká vuoruhit kultuvrra ja giela, masa maid gullá sámi kulturinstitušuvnnaid ja kultuvrralaš infrastruktuvrra huksen. Sámediggi oaivvilda ahte sámi dáidda ja kultuvra lea bázahallan dáčča dáidaga ja kultuvrra ektui.
Sámediggi lea čujuhan ahte juolludeamit stáhtabušeahta bokte eai leat doarvái deavdit dárbbuid ja dahkat ahte sámi kultursuorgi olahivččii dáčča dáidaga ja kultuvrra dásiid. Sámi kultursuorgi lea ekonomalaččat sakka bázahallan dan ektui ja sámi kulturásahusat leat oalle ođđasat dáčča ásahusaid ektui. Sámediggi oaivvilda ahte jus sámi ja dáčča kulturásahusain galget oažžut dásseárvosaš ovdánanvejolašvuođaid, de mearkkaša dat ahte sámi kulturásahusat dárbbašit stuorát ekonomalaš lasáhusaid go dáčča ásahusat. Sámediggi oaivvilda ahte lea govttolaš vuordámuš ahte sámi dáidda ja kultuvra oažžu seamma ovdánanvejolašvuođaid go muđui Norgga dáidda- ja kultureallin.