3 Regjeringas klimaplan

3.1 Vi kuttar utslepp og omstiller Noreg til eit lågutsleppssamfunn

Det vil krevje betydeleg styrkt innsats å nå klimamåla for 2030 og 2050 (sjå nærmare omtale av klimamåla i kapittel 2). For å lykkast med omstillinga av Noreg må vi tilpasse og vidareutvikle politikken for å sikre utsleppskutt og omstilling i møte med ei verd i endring. Vi forsterkar difor verkemidla for å kutte utsleppa. Eit viktig prinsipp i politikkutforminga er kostnadseffektivitet.

Teknologiutviklinga og utviklinga i viktige marknader som energimarknadene vil ha mykje å seie både for effekten av verkemiddel og for kostnadene. Tilgangen på ressursar i form av kraft, kapital, arbeidskraft, areal og natur er avgrensa, og det er behov for å gjere kloke, langsiktige grep i omstillinga av økonomien for å bli eit lågutsleppssamfunn innan 2050.

Dette er klimaplanen regjeringa har for 2030, det vil seie den politikken regjeringa planlegg for å oppfylle klimamåla. Planen set den vidare retninga for klimapolitikken, men gjev ikkje alle svara. I kapittel 4 viser vi korleis denne politikken bidreg til å oppfylle dei ulike klimamåla.

Innleiingsvis i dette kapittelet gjer vi greie for sentrale føresetnader som tilstrekkeleg tilgang på kraft, kompetent arbeidskraft, kapital, forsking, innovasjon og utsleppsfri teknologi innanfor tolegrensene til naturen. Vi gjer òg greie for korleis regjeringa arbeider med å leggje til rette for grøn og langsiktig omstilling. Så presenterer vi regjeringas politikk og verkemiddel for langsiktig grøn omstilling og utsleppskutt på tvers av sektorar, samt økonomiske og administrative konsekvensar. I kapittel 3.2 gjer vi greie for planen regjeringa har for utsleppskutt i dei ulike sektorane.

3.1.1 Sentrale føresetnader for omstillinga

Kraft

Tilstrekkeleg tilgang på fornybar kraft er ein viktig føresetnad for å nå klimamåla, og regjeringa vil føre ein energipolitikk som byggjer på at tilgangen til fornybar kraft skal vere eit konkurransefortrinn for norsk industri. Det inneber auka kraftproduksjon, forsterka overføringskapasitet i nettet, og meir effektiv bruk av energi og eksisterande nett.

Samstundes vil ny kraftproduksjon og nett påverke natur, kulturmiljø, kunne føre til klimagassutslepp, og påverke andre miljø- og arealomsyn. Omstillinga i kraftsektoren må sjåast i lys av Noregs oppfølging av det nye globale rammeverket for natur («naturavtalen»). Det vil krevje gode avvegingar og tilpassingar i dei avgjerdene som skal takast framover.

Noreg har stadig eit kraftoverskot i år med normale vêrforhold, men det er stor uvisse i utviklinga i forbruk framover. Fleire prognosar peiker på at etterspurnaden etter kraft vil auke som følgje av planar om grøne industrietableringar med stort kraftbehov og elektrifisering av samfunnet generelt.

Dei siste analysane frå NVE peiker på at uvisse om utviklinga i forbruket dei neste åra fører til uvisse om utviklinga i den norske kraftbalansen på kort og lang sikt. I den kortsiktige marknadsanalysen sin fram mot 2028 forventar NVE i si basisbane ein svakare kraftbalanse, men stadig eit kraftoverskot. I analysen legg NVE til grunn ein betydeleg vekst i kraftforbruk, men avgrensa ny kraftproduksjon fram mot 2028. I analysen peiker NVE òg på at effektbalansen kan bli svakare dei neste åra. Mykje nytt forbruk som industri, datasenter og petroleumsanlegg, bruker kraft kvar einaste time heile året. Samstundes vil mykje av den nye kraftproduksjonen vere vêravhengig og ikkje nødvendigvis ha evne til å produsere når krafta trengst som mest. Dette vil over tid kunne utfordre effektbalansen og gje periodar med høge priser på kraft. Framskrivingane til NVE er baserte på gjeldande verkemiddel og på kjende, modne prosjekt, der det også er nettkapasitet. NVE har i denne analysen ikkje laga framskrivingar som føreset at politiske mål, som til dømes klimamål skal nåast. NVE vil leggje fram nye langsiktige analysar for kraftmarknaden hausten 2023.

Regjeringa sette ned Energikommisjonen i februar 2022, som overleverte rapporten sin i februar 2023.1 Dei meiner den langsiktige utviklinga på energiområdet er prega av fleire usikre moment, særleg det som driv forbruksveksten i åra fram mot 2030 og 2050.

Rapporten frå Energikommisjonen var på høyring fram til mai 2023. Regjeringa har allereie sett i verk fleire av tiltaka kommisjonen fremjar. Mellom anna har regjeringa lagt fram handlingsplan for raskare nettutbygging og betre utnytting av nettet, og lyst ut dei første prosjektområda for havvind i Sørlege Nordsjø II og Utsira Nord. Ei lovfesting av ansvaret til produsentane for å medverke til forsyningstryggleiken er ein sentral del av styringsmekanismen regjeringa foreslo i januar 2023, og ei konkret tilråding frå Energikommisjonen. Den vidare oppfølginga av rapporten til Energikommisjonen vil sjåast i lys av høyringsinnspela.

Regjeringa foreslår å auke løyvingane til energistyresmaktene med til saman 255 mill. kroner i 2024. Satsinga vil leggje til rette for raskare utbygging av havvind, meir effektiv konsesjonsbehandling av straumnett og ny fornybar energi, og ny kraftmarknadsmodell. Løyvinga skal òg styrkje analysekapasiteten i NVE. Ein føresetnad for å nå ambisjonane på energi- og klimaområdet er tilgang på kraft og eit velfungerande kraftsystem. Det er behov for betre kunnskapsgrunnlag om kva ulike mål og utviklingstrekk vil krevje av kraftsystemet på kort og lang sikt, slik Energikommisjonen òg peiker på. Regjeringa vil styrka innsatsen på arbeidet med meir heilskaplege analysar av kraftsystemet, mellom anna gjennom nye oppgåver til NVE.

Olje- og energidepartementet lanserte våren 2023 «Regjeringens handlingsplan for raskere nettutbygging og bedre utnyttelse av nettet». Handlingsplanen inneheld fleire viktige grep for å bidra til raskare konsesjonsbehandling av saker hos energistyresmaktene, meir effektiv tilknyting til straumnettet og betre utnytting av den noverande nettkapasiteten.

Regjeringas handlingsplan for energieffektivisering i alle deler av norsk økonomi inneheld fleire viktige grep for auka energieffektivisering og følgjer opp fleire tilrådingar frå Energikommisjonen. Handlingsplanen ser verkemiddel som informasjon, krav og stønad i samanheng. Mellom anna foreslår regjeringa ei løyving på 495 mill. kroner til tiltak for energieffektivisering i 2024 fordelte på tilskotsordningar administrert av Husbanken og Enova, samt styrking av NVE og Direktoratet for Byggkvalitet for å gjere dei i stand til å følgje opp tiltak i handlingsplanen.

Natur og areal er avgrensa ressursar

Eit lågutsleppssamfunn er eit samfunn der vekst og utvikling skjer innanfor tolegrensene til naturen. Ny industri, kraftproduksjon og omstillinga av fleire sektorar krev areal og påverkar naturen. Det same gjer fleire klimatiltak. Dersom naturen blir bygd ned eller omdanna for å gje plass til andre formål, eller blir brukt slik at tilstanden blir ringare, gjev det tap av natur, utslepp av klimagassar og reduserer moglegheita for framtidig opptak av klimagassar. I sum vil dette gje auka utslepp. Å bevare økosystem er difor fundamentalt for ei klimarobust utvikling og ein sentral føresetnad for omstillinga. Å ta omsyn til naturen er dessutan avgjerande for å halde på grunnlaget for menneska sitt liv på jorda. I tillegg er bevaring av natur ein viktig føresetnad for at befolkninga skal kunne ha eit aktivt friluftsliv. Klimapanelet viser at arealbruksendringar, nedbryting og tap av økosystem er ei viktig årsak til klimagassutslepp, og at nedbryting og tap av økosystem har aukande risiko for å bli forverra av klimaendringar.

Det norske landarealet er ein avgrensa ressurs. Korleis vi bruker areala i Noreg, har konsekvensar for klima og natur. For at vi som samfunn skal omstille oss på ein måte som er berekraftig både miljømessig, sosialt og økonomisk, må omsyna vegast opp mot kvarandre i føreseielege, kunnskapsbaserte prosessar. Plan- og bygningslova, saman med andre sektorlover, gjev rammene for desse prosessane. I nasjonale forventningar til regional og kommunal planlegging har regjeringa gjeve føringar om korleis regjeringa forventar at planmynda tek ulike omsyn. Der går det fram at regjeringa forventar at omstillinga til lågutsleppssamfunnet og bidrag til oppnåing av klima- og miljømåla blir prioriterte gjennom arealplanlegging som reduserer utslepp, arealbeslag og transportbehov. Regjeringa oppmodar kommunane til å setje seg mål for å redusere nedbygginga.

Kompetanse og arbeidskraft

I mars 2023 la regjeringa fram Meld. St. 14 (2022–2023) Utsyn over kompetansebehovet i Norge (Utsynsmeldinga). Tilgang på tilstrekkeleg arbeidskraft med rett kompetanse vil vere ein særs viktig faktor for om Noreg vil lykkast med det grøne skiftet. I åra som kjem, er det sannsynleg at rett kompetanse kan bli ein av dei viktigaste flaskehalsane for å løyse dei store utfordringane vi som samfunn står overfor. Kompetansemangel kan hemje framveksten av ny lønnsam grøn verksemd og industri, forseinke digitalisering i arbeidslivet og bremse produktivitetsvekst. Kompetanse er essensielt for den omstillinga Noreg skal gjennom, og vil gjelde alle samfunnsområde. Vi må også førebu og tilpasse oss konsekvensane av klimaendringar. I juni i år vart Kompetansebehovsutvalets temarapport 1/2023 Fremtidige kompetansebehov: Utfordringer for grønn omstilling i arbeidslivet lagd fram. Utvalet peiker på sju hovudutfordringar for kompetanse- og utdanningspolitikken, mellom anna utfordringar knytte til knappleik, konkurranse, styring og kunnskapsgrunnlag. Rapporten vil danne eit viktig grunnlag for vidare politikkutvikling på dette området.

I oktober 2022 la regjeringa fram Meld. St. 5 (2022–2023) Langtidsplan for forskning og høyere utdanning 2023–2032 som vart behandla i Stortinget våren 2023. Eit av tre overordna mål er å styrkje den miljømessige, sosiale og økonomiske berekrafta, og klima, miljø og energi er ei av seks tematiske prioriteringar. Regjeringa vil følgje opp dei prioriterte områda innanfor høgare utdanning og kompetanse. Kunnskapsdepartementet har utarbeidd ei rettleiing2 for å forenkle samarbeidet mellom Kunnskapsdepartementet og dei andre departementa om behovet for utdanning og kompetanse i samfunnet. Rettleiinga er nyttig for å sikre eit godt samarbeid om dei konkrete kompetansebehova for grøn omstilling i og på tvers av ulike sektorar.

Forsking, teknologiutvikling og innovasjon

Ny teknologi er avgjerande for å greie den grøne omstillinga i Noreg og kutte utslepp i tråd med dei nasjonale måla. Ny kunnskap og teknologi er ei kjelde til innovasjon og auka produktivitet i alle delar av samfunnet. Noreg har gode føresetnader for å lykkast med ei grøn omstilling. Vi har sterke forskings- og innovasjonsmiljø og omfattande tverrfagleg samarbeid mellom ulike kunnskaps- og forskingsmiljø, styresmaktene og næringslivet, også over landegrenser. Det meste av forskinga, teknologiutviklinga og innovasjonen skjer utanfor Noreg. Utsleppskutt vil i mange tilfelle innebere å ta i bruk teknologi utvikla andre stader. Internasjonalt forskings- og innovasjonssamarbeid, mellom anna gjennom EUs rammeprogram for forsking og innovasjon (Horisont Europa), er difor ein viktig del av innsatsen.

Regjeringa vil leggje til rette for at norske aktørar kan utnytte moglegheitene i det europeiske forskings- og innovasjonssamarbeidet på ein god måte. Dette krev mellom anna eit godt nasjonalt støtteapparat som mobiliserer til og støttar opp om deltaking i Horisont Europa. Regjeringa vil særleg prioritere forsking og forskingsdriven innovasjon som bidreg til grøn og rettferdig omstilling i næringsliv, landbruk og samfunnsliv i tråd med langtidsplanen for forsking og høgare utdanning.

Kapital

Omstillinga til eit lågutsleppssamfunn vil krevje store investeringar. Offentleg og privat kapital må vridast til lønnsame berekraftige prosjekt om vi skal nå klimamåla. Finansnæringa har ei viktig rolle i omstillinga gjennom å kanalisere kapital til berekraftige prosjekt og løysingar. Samspelet mellom ulike rammevilkår, slik som reguleringar, skattar og avgifter, har betydning for flyten av kapital til berekraftige investeringar.

I EU har det dei siste åra blitt vedteke fleire verktøy og regelverk som skal leggje til rette for at kapitalmarknadene i større grad finansierer berekraftige prosjekt og løysingar. Mangelen på felles definisjonar av kva som er berekraftig, kan ha gjort det vanskeleg å identifisere kva for investeringar som er i tråd med dei langsiktige klima- og miljømåla. EU sitt klassifiseringssystem for berekraftige økonomiske aktivitetar, den såkalla taksonomien, er eit sentral tiltak for å leggje til rette for at privat kapital går til lønnsame berekraftige prosjekt (sjå figur 3.1). Taksonomien skal òg gje selskap insentiv til omstilling.

Forstørr bilete

Figur 3.1 Oversikt over miljømål og vilkår som ligg til grunn for EU si taksonomi for berekraftig økonomisk aktivitet.

Kjelder: Europakommisjonen og Klima- og miljødepartementet.

Ei ny lov om berekraftig finans, der taksonomien inngår, tok til å gjelde i Noreg 1. januar 2023. God og samanliknbar informasjon frå store selskap om påverknaden deira på klima og miljø er òg svært viktig for at finansføretak og investorar skal kanalisere kapital til dei verksemdene som er best rusta til å handtere klima- og berekraftsrisiko. I EU vart det i 2022 vedteke eit nytt direktiv om berekraftsrapportering for verksemder («Corporate Sustainability Reporting Directive, CSRD»). Direktivet skal leggje til rette for omstilling til ein berekraftig økonomi. Målet er at det finst tilstrekkeleg informasjon om berekraftsrisikoen selskap er eksponerte mot, og korleis selskap påverkar klima og miljø. Investorar skal lettare kunne identifisere dei norske selskapa som er godt rusta for omstillinga til ein meir berekraftig økonomi. Verdipapirlovutvalet leverte i mai ei utgreiing om gjennomføring av direktivet i norsk rett som var på høyring til 4. september. Regjeringa tek sikte på å leggje fram ein proposisjon for Stortinget i tide til at dei nye reglane kan bli innførte i Noreg samstundes som i EU. Sjå òg omtale i kapittel 5.4.2.

Generelt har Noreg velfungerande kapitalmarknader. Ulike former for marknadssvikt kan likevel bidra til at samfunnsøkonomiske lønnsame prosjekt ikkje er lønnsame for private investorar og dermed ikkje gjennomførte. Staten kan bidra med eigna verkemiddel med mål om at fleire samfunnsøkonomisk lønnsame prosjekt blir realisterte, gjennom til dømes effektive reguleringar, avgifter, tilskot og lån. Offentleg kapital er i hovudsak retta mot prosjekt der ein går ut frå at marknadssvikten er størst. Sjå nærmere omtale i kapittel 3.1.3.

Sirkularitet og redusert ressursbruk

Det globale uttaket av naturressursar er tredobla dei siste femti åra. Utvinning og bearbeiding av naturressursar er ifølgje det internasjonale ressurspanelet ansvarleg for meir enn 90 pst. av tapet på naturmangfald, meir enn 90 pst. av belastninga på vassressursar, halvparten av klimagassutsleppa og ein tredjedel av luftforureininga. Produksjon og forbruk fører også til eit betydeleg forureiningsproblem med spreiing av farlege stoff. Derfor er det viktig at ressursane som blir tekne ut blir brukt og ombrukt effektivt i krinslaup utan at farlege stoffar blir spreidde.

Sirkulær økonomi skal sikre ei langsiktig og berekraftig forvaltning av ressursar og redusere presset på naturressursar. Sirkulær økonomi får aukande merksemd internasjonalt og i Noreg. Ein av dei sentrale leveransane under den grøne giv er EUs handlingsplan for sirkulær økonomi frå 2020. Handlingsplanen inneheld 35 tiltakspunkt der eit fleirtal inneber revidert eller nytt regelverk på fellesskapsnivå med formål om å sikre berekraftige produkt og verdikjeder og samla sett utgjere eit viktig bidrag til berekraft i verdsøkonomien og til dei nasjonale klima- og miljømåla.

I Hurdalsplattforma er sirkulær økonomi framheva som eit eige område, og det står at regjeringa mellom anna vil lage ein ny og forbetra handlingsplan for sirkulær økonomi.

3.1.2 Økosystema er avgjerande for å redusere klimaendringane

Vi treng stor variasjon og god tilstand i økosystema for at dei skal tole klimaendringane og halde fram med å vere store karbonlager. Dersom økosystem og naturmangfald blir tekne vare på, vil naturen kunne halde fram med å ta opp og lagre klimagassar og gje oss økosystemtenester vi treng mellom anna til klimatilpassing. Økosystema er avgjerande for å redusere klimaendringane fordi dei bind og lagrar store mengder karbon. Mindre avskoging og omgjering av andre økosystem ligg heilt i toppen av lista over tiltaka med størst potensial for å redusere klimagassutslepp globalt fram mot 2030 i den siste rapporten frå klimapanelet. Økosystemrestaurering, skogplanting der det tidlegare har vore skog, og på areal der det ikkje har vore skog før, er det òg peikt på at har atskilleg potensial for å redusere klimagassutslepp globalt. Totalt er det lagra 43 500 Gigatonn karbon i økosystema på planeten. Samstundes blir økosystem som blir øydelagde eller ringare av bruk som ikkje er berekraftig, danna om til utsleppskjelder. Døme på dette er avskoging eller myr som blir drenert. Globalt utgjer utslepp frå arealbruk, jordbruk og skogbruk 22 pst. av dei menneskeskapte utsleppa årleg. Ifølgje klimapanelet er det, for å sikre robuste økosystem og naturmangfald globalt, behov for effektiv og rettferdig bevaring av omkring 30–50 pst. av land-, ferskvass- og havområda på jorda.

NINA har berekna at i Noreg lagrar økosystema totalt om lag 7 Gigatonn karbon, sjå figur 3.2. Noreg har dermed omtrent 0,18 pst. av dei globale karbonlagera, med ein landmasse som svarer til 0,07 pst. av jordoverflata, noko NINA meiner sannsynlegvis kjem av den høge dekninga av karbonrike myrar og boreale skogar. Tareskog, tang, ålegrasenger og tidevasseng og -sump er marine naturtypar i Noreg som tek opp og lagrar karbon. Sedimenta på havbotnen er endestasjonen for karbonet som blir teke opp i desse naturtypane, og er det største marine lageret av organisk karbon. Blautbotnområde i kystsona i Noreg (innanfor 12 nm frå grunnlinja) er av NIVA estimert til å lagre omtrent 137 mill. tonn karbon (0,14Gt) i øvre 25 cm av havbotnen. Dette er ikkje inkludert i figur 3.2.

Figur 3.2 Omtrentleg mengd karbon lagra i kvart økosystem, som del av den totale mengda lagra karbon i Noreg sine økosystem. Per kvadratkilometer er det innsjøsediment, våtmark og permafrost som lagrar mest.

Kjelde: NINA – Carbon storage in Norwegian ecosystems (revised edition) (nina.no)

3.1.3 Verkemiddel for langsiktig omstilling og utsleppskutt på tvers av sektorar

Ei effektiv omstilling krev kombinasjonar av verkemiddel. Prising av utslepp må liggje i botn som eit vedvarande insentiv til reduserte utslepp som medverkar til å betre konkurranseevna til løysingar med låge eller ingen utslepp. Stønad til forsking og teknologiutvikling er viktig for å få opp nødvendige nye løysingar for utsleppskutt, og regulering kan vere avgjerande for å sikre at slike løysingar faktisk blir tekne i bruk. Varsling av regulering i kombinasjon med stønad i ein overgangsperiode kan vere særleg virkningsfullt, sidan stønad kan framskunde effekten av varsla krav og i tillegg auke aksepten for slike krav. Regjeringa har difor i denne klimastatus og -plan teke i bruk det vi kallar målretta satsingar som bakar saman verkemiddel for å oppnå utsleppskutt innanfor bestemte segment. Desse er omtalte i sektorkapitla (kapittel 3.2).

Som ein respons på dei moglegheitene og utfordringane norsk industri og næringsliv står overfor i omstillinga til lågutsleppssamfunnet, lanserte regjeringa i 2022 eit vegkart for Grønt industriløft. Det er først og fremst bedriftene sjølve som har ansvar for å nytte marknadsmoglegheitene i det grøne skiftet, men det offentlege kan bidra gjennom utforminga av rammevilkår og nærings- og industripolitikken. I vegkartet for grønt industriløft presenterer regjeringa 100 tiltak som skal bidra til auka verdiskaping og utsleppskutt i norsk økonomi fram mot 2050. Dei 100 tiltaka gjeld rammevilkår som skal styrkje tilgangen grøne prosjekt har til kraft, areal og lokal infrastruktur, råvarer, kapital, forsking, teknologiutvikling og digitalisering, arbeidskraft og kompetanse. Vegkartet har sju innsatsområde: havvind, batteria, hydrogen, CO₂-handtering, prosessindustri, den maritime verdikjeda og skog- og trenæring og annan bioøkonomi. Regjeringa har nyleg lagt fram eit oppdatert vegkart for grønt industriløft 2.0. Denne versjonen inneheld to nye innsatsområde, om solindustri og produksjonsindustri, som er sentrale for den grøne omstillinga av norsk økonomi og næringsliv.

EUs grøne giv vil ha stor påverknad på omstillinga av næringslivet i Noreg. Målet om klimanøytralitet i EU i 2050 er gjort styrande for eit gjennomgripande grønt skifte som omfattar nær alle samfunnsområde. Europas grøne giv medfører omfattande ny politikk- og regelverksutvikling og påverkar norsk næringsliv som Noregs største handelspartnar. Eit døme på denne utviklinga er forslaget frå Europakommisjonen om ny forordning, «Net-zero Industry Act» frå mars 2023. Forordninga følgjer opp industriplanen til EU under den grøne given og har som mål å styrkje EU sin industrielle produksjonskapasitet av utvalde strategiske nullutsleppsteknologiar som vindmøller, solceller og elektrolysørar. Ambisjonen er å auke sjølvforsyningsgraden til minst 40 pst. innan 2030. Noreg presenterte sine posisjonar til innhaldet i forslaget i juli 2023. Forslaget vil bli behandla i Europaparlamentet og Rådet i løpet av hausten og er venta å bli vedteke vinteren 2024. Noreg vil så vurdere om forordninga skal innlemmast i EØS-avtalen. Forordninga vil i alle tilfelle påverke Noreg og norsk næringsliv, som er ein integrert del av europeiske verdikjeder.

I april 2023 kunngjorde statsministeren og Europakommisjonens president etableringa av ein grøn allianse mellom Noreg og EU. Grøne alliansar er den mest omfattande forma for bilateralt engasjement EU har under Europas grøne giv. Den grøne alliansen mellom Noreg og EU femner breitt og speglar av ein høg ambisjon innanfor klima, miljø, industri, energi, transport, berekraftig finansiering og forsking. Erklæringa skal følgjast opp med felles innsats til gjensidig nytte for den grøne omstillinga.

For å auke farten på utsleppskutt og omstilling i næringslivet har regjeringa teke i bruk klimapartnarskap med ulike bransjar som ny samarbeidsmodell og nytt verkemiddel. Med utgangspunkt i intensjonsavtalen om klimapartnarskap som regjeringa inngjekk med partane i arbeidslivet i januar 2023, har regjeringa starta opp dialog om klimapartnarskap med tre prioriterte næringar: maritim sektor, bygg, anlegg og eigedom (BAE) og prosessindustrien. Regjeringa tek sikte på å inngå klimapartnarskapsavtalar med sentrale organisasjonar frå både arbeidstakar- og arbeidsgjevarsida i dei tre prioriterte næringane.

Høg pris på klimagassutslepp

Hovudverkemidla i norsk klimapolitikk er sektorovergripande verkemiddel i form av klimaavgifter og omsetjelege kvotar. Avgifter og omsetjelege kvotar set begge ein pris på utslepp av klimagassar og stimulerer til å ta i bruk nye løysingar.

I Prop. 1 S Tillegg 1 (2021–2022) vart det varsla at regjeringa vil trappe opp avgiftene på ikkje-kvotepliktige utslepp av klimagassar til om lag 2 000 2020-kroner i 2030. For å følgje opp dette foreslår regjeringa å auke avgiftene på ikkje-kvotepliktige utslepp med 19 pst. utover prisstiginga til 1 176 kr/tonn frå 1. januar 2024. Det er konsistent med ei jamn opptrapping mot om lag 2 000 2020-kroner i 2030. I statsbudsjettet for 2024 foreslår regjeringa også å auke satsane for avfallsforbrenning og for LPG og naturgass i veksthusnæringa. Satsen for mineralolje på mineralske produkt auker for å prise utslepp av N₂O frå transport. I tillegg blir det allereie no varsla at fritaket for CO₂-avgifta for fiske og fangst i fjerne farvatn blir gradvis avvikla over perioden 2025 til 2028. Klimaavgifter er nærmare omtalte i Prop. 1 LS (2023–2024).

Ved å varsle opptrapping av avgiftene får hushalda og næringslivet tid til å tilpasse seg avgiftsauken gjennom investeringar i ny teknologi eller prosessforbetringar. Ved å følgje opp planen med årlege aukar reduserer ein også uvissa om framtidige utsleppsprisar. Dette skaper ytterlegare økonomiske insentiv for å gjere slike investeringar.

Den varsla gradvise aukinga av CO₂-avgifta fram mot 2030 er eit godt og kostnadseffektivt klimaverkemiddel. Regjeringa vil samtidig at klimapolitikken i minst mogleg grad skal gje negative økonomiske konsekvensar. Samtidig som det skal løne seg å redusere klimagassutslepp skal ikkje politikken føre til urimeleg rask kostnadsauking og skeiv byrdefordeling.

For kutt og omstilling i kvotepliktig sektor er kvoteprisen og måten kvotesystemet er innretta på avgjerande. Kvoteprisen har stige kraftig dei siste åra, sjå boks 3.1.

Klimakvotesystemet regulerer dei samla klimagassutsleppa frå industri, petroleum og luftfart i EU/EØS. Frå 2024 blir systemet utvida til også å omfatte deler av skipsfart. Talet på tilgjengelege kvotar blir over tid redusert for å kutte utsleppa i tråd med klimamål, sjå nærmare omtale i kapittel 2. EU avgjorde i desember 2022 å stramme inn systemet vesentleg. Utsleppa innanfor systemet, uavhengig av kva for eit land utsleppa kjem frå, skal reduserast med 62 pst. frå 2005 til 2030. EU har eit mål om å vere klimanøytrale i 2050, og dersom ein held fram med ein reduksjon av kvotemengda etter 2030 i tråd med banen mot 2030, vil det vere svært få utslepp att i kvotesystemet i 2050. Kvotesystemet vil difor medverke til store utsleppsreduksjonar på felleseuropeisk nivå, samstundes som utsleppskostnaden må ventast å auke over tid sidan ein kan rekne med at dei billigaste tiltaka blir gjennomførte først. Det inneber at norske kvotepliktige verksemder må omstille seg til produksjon med atskilleg lågare utslepp enn i dag. Prisinga av utslepp gjev eit tidleg og tydeleg signal til industrien og andre avgjerdstakarar om at det etter kvart vil bli lønnsamt med grøne løysingar og at det difor er nødvendig å satse på teknologiutvikling og omstilling allereie idag. Det er etablert fleire ordningar for å støtte langsiktig teknologiutvikling. Sjå mellom anna neste avsnitt og kapittel 3.2.4.

Boks 3.1 Utviklinga i kvoteprisen

Prisen i den europeiske kvotemarknaden (EU ETS) har variert mellom 0 og opp mot om lag 100 euro per tonn etter at marknaden vart etablert i 2005. Ein av dei viktigaste drivarane for kvoteprisen er forventningar om kva ambisjonar EU har for reduksjonen i utsleppa, og korleis dette blir reflektert i tilgangen på kvotar i EU ETS. EUs ambisjon om klimanøytralitet i 2050 og eit ambisiøst mål for 2030 er døme på det. I 2023 har snittprisen vore om lag 88 euro/tonn (per juli 2023). Til samanlikning var snittprisen 53,7 euro/tonn i 2021. Anslaga frå Refinitiv viser ein kvotepris på 150 euro/tonn i 2030. Slike overslag er sjølvsagt hefta med stor uvisse. Om kvoteprisen vil utløyse tiltak i Noreg, kjem an på om utsleppsreduserande tiltak er billegare enn kvoteprisen.

Figur 3.3 inneheld historiske data for perioden 2008 til august 2023, future-prisane for åra 2023–2030 og Refinitivs overslag for kvotepris mot 2030. Overslaga er baserte på ulike føresetnader knytt til dei ulike drivarane i marknaden.

Forstørr bilete

Figur 3.3 Historiske kvoteprisar og estimerte framtidige kvoteprisar (løpande) i euro per tonn CO₂-ekvivalentar.

Kjelde: Refinitiv 2023

Verkemiddel for forsking, innovasjon og risikoavlasting som bidreg til omstilling og utsleppskutt

Sjølv om tilstrekkeleg høg pris på klimagassutslepp er det viktigaste verkemiddelet for å leggje til rette for langsiktig omstilling og utsleppskutt, er det òg avgjerande med verkemiddel som rettar seg mot å fremje innovasjon og teknologiutvikling, og å gje gode rammevilkår for omstilling.

Langsiktige investeringar i forsking og innovasjon er ein viktig føresetnad for grøn omstilling og utsleppskutt. Det er ikkje tilstrekkeleg at kunnskapen blir utvikla. Han må også gjerast tilgjengeleg og bli tatt raskt i bruk. Det kan ofte vere risikofylt og ha høgare kostnader. Regjeringa har eit breitt verkemiddelapparat for forsking, utvikling, innovasjon og eksport, sjå figur 3.4. Regjeringa støttar innovasjon og teknologiutvikling gjennom heile verdikjeda, frå forsking til marknadsintroduksjon av nye teknologiar og løysingar. Gjennom tilskots- og låneordningar, garantiar, eigenkapital og tilgang til testfasilitetar avlastar styresmaktene risiko og sørgjer for at stadig fleire viktige prosjekt for utsleppskutt og grøn omstilling kan bli realiserte og iverksette.

Enova er det viktigaste verkemiddelet regjeringa har for stønad til klima- og energiløysingar. Regjeringa har sidan 2021 auka løyvingane til Enova med 2,5 mrd. kroner til 5,8 mrd. kroner. Enova støttar seinfase teknologiutvikling og tidleg marknadsintroduksjon av løysingar i ikkje-kvotepliktig sektor så vel som norsk industri, både eksisterande og ny. Gjennom støtte reduserer Enova kostnadene og risikoen for både dei som spør etter og tilbyr klima- og energiløysingar. Stønaden skal medverke til varige marknadsendringar slik at løysingar på sikt blir tekne i bruk utan statleg stønad. (Sjå også nærmare omtale av Enova i kapittel 3.2).

Det er òg fleire samarbeidsordningar mellom verkemiddelaktørane. Gjennom grøn vekst-samarbeidet forsterkar Forskingsrådet, Siva, Innovasjon Noreg, Enova og Gassnova samarbeidet og koordineringa av tenester mot forsking og næringsliv. Pilot-E er eit samarbeid mellom Noregs forskingsråd, Innovasjon Noreg og Enova som skal bidra til at nye produkt og tenester innan miljøvennleg energiteknologi raskare skal bli utvikla og tekne i bruk. Dei tre aktørane samarbeider om å følgje Pilot-E-prosjekta som får tilsegn gjennom utviklingsløpet, frå idé til marknad. Det er òg ei tilsvarande ordning for transportsektoren, Pilot-T.

På europeisk nivå deltek Noreg i rammeprogrammet for forsking og innovasjon, Horisont Europa (2021–2027). Noreg deltek òg i investeringsprogrammet InvestEU (2021–2027). Programma gjev næringslivet tilgang til EU-omfatta finansielle instrument, som kan utfylle nasjonale verkemiddel. Minst 35 pst. av budsjettet for Horisont Europa og 30 pst. av budsjettet til InvestEU skal bidra til å nå klimamåla til EU. I tillegg kan norske aktørar delta i innovasjonsfondet i EU. Fondet støttar oppskalering og kommersialisering av ny teknologi i prosjekt som gjev store utsleppsreduksjonar i tråd med klimamåla til EU mot 2050. Fleire norske prosjekt har allereie fått betydelege summar i støtte. Fondet har årlege utlysingar og vil fram mot 2030 tildele rundt rekna 30 mrd. euro i støtte. Enova tilbyr norske søkjarar til EU sitt innovasjonsfond økonomisk støtte, kurs og informasjonsdeling, og prosjektspesifikk rådgjeving.

Regjeringa vil legge til rette for ei generell dreiing av næringslivet sine aktivitetar mot meir klima- og miljøvennlege løysingar. I 2024 prioriterer regjeringa derfor ei rekke tiltak som skal få fart på omstillinga, eksportinnsatsen og industriutviklinga i heile Noreg. Regjeringa foreslår mellom anna å leggje til rette for at Innovasjon Noreg kan gi innovasjonstilskot til store batteriprosjekt av felleseuropeisk interesse. Prosjektstøtta vil ha ei øvre totalramme på 1 mrd. kroner over fem år. Vidare foreslår regjeringa å styrke innsatsen retta mot oppstartselskap med stort vekstpotensial gjennom Innovasjon Noreg med 70 mill. kroner og næringsretta forsking for grøn omstilling og grunnløyving til tekniskindustriell institutt mv. gjennom Forskingsrådet med over 100 mill. kroner. I tillegg foreslår regjeringa å auke ramma for lågrisikolån i Innovasjon Noreg med 1 mrd. kroner. Regjeringa foreslår òg å auka tildelinga til nasjonale eksportfremmesatsingar under Heile Noreg eksporterer med 45 mill. kroner. Når det kjem til Eksfin har regjeringa foreslått å auka garantiramma under Alminneleg garantiordning med 10 mrd. kroner, med moglegheit for ei auking på ytterlegare 10 mrd. kroner dersom det blir nødvending. Tiltaket sikrar at Eksfin kan halda fram med finansiera grøne prosjekt og slik bidra til den grøne omstillinga av næringslivet. Sjå nærmare omtale av klimaeffekten av framlagt budsjett for Nærings- og fiskeridepartementet i kap. 6 og i Prop. 1 S (2023–2024) for Nærings- og fiskeridepartementet.

Forstørr bilete

Figur 3.4 Utvalde aktørar og ordningar for grøn omstilling i det næringsretta verkemiddelapparatet.

¹ Det er eit hovudprinsipp at prosjekt som får støtte gjennom det næringsretta verkemiddelapparatet, skal ha ein plass på vegen mot omstillingsmålet for 2030, og at Noreg skal vere eit lågutsleppssamfunn i 2050. Prinsippet famnar både prosjekt med nøytral effekt og prosjekter med positiv effekt på grøn omstilling, og er til dømes ikkje til hinder for å støtte gode prosjekt i petroleumsnæringa.

Spissing av det næringsretta verkemiddelapparatet mot grøn omstilling

Regjeringa innførte i statsbudsjettet for 2023 eit hovudprinsipp om at prosjekt som får støtte gjennom det næringsretta verkemiddelapparatet, skal ha ein plass på vegen mot omstillingsmålet for 2030, og målet om at Noreg skal vere eit lågutsleppssamfunn i 2050. Prinsippet famnar både om prosjekt med nøytral effekt og prosjekt med positiv effekt på grøn omstilling og er til dømes ikkje til hinder for å støtte gode prosjekt i petroleumsnæringa. Det næringsretta verkemiddelapparatet set no i verk hovudprinsippet, mellom anna ved at verkemiddelaktørane under Nærings- og fiskeridepartementet, irekna Innovasjon Noreg, Forskingsrådet, Siva, DOGA og Eksfin, arbeider med å justere ordningane sine i tråd med dette.

Både generelle og målretta verkemiddel for næringsretta forsking og innovasjon bidreg til grøn omstilling i næringslivet. Generelle verkemiddel er opne ordningar utan føringar knytt til tema, teknologi eller bransje. Slike ordningar legg til rette for brei konkurranse om tilgjengelege midlar, som igjen bidreg til at dei mest samfunnsøkonomisk lønnsame prosjekta får støtte. Målretta verkemiddel er avgrensa innanfor eit tema eller ein teknologi, til dømes retta mot klima- og miljøteknologi, og inneber ei førehandsfastlegging av midlar til eit førehandsbestemt formål.

Grøne vekstlån , Miljøteknologiordninga og Grøn plattform er døme på målretta verkemiddel som bidreg til grøn omstilling i næringslivet (sjå figur 3.4). Grøne vekstlån i Innovasjon Noreg er eit grønt låneprodukt med vilkår og risikoprofil, som samanlikna med dei ordinære vilkåra i innovasjonslåneordninga premierer bedrifter og prosjekt som direkte bidreg til å realisere Noregs forpliktingar om 55 pst. reduksjon av klimagassutslepp innan 2030. Miljøteknologiordninga i Innovasjon Noreg gir tilskot til pilot- og demonstrasjonsprosjekt for å bidra til kommersialisering av innovative løysingar baserte på miljøteknologi. Grøn plattform er ein felles konkurransearena i regi av Innovasjon Noreg, Noregs forskingsråd og Siva og har som formål å skape samfunnsøkonomisk lønnsamt og berekraftig næringsliv som bidrar til grøn omstilling.

For ei ytterlegare spissing mot grøn omstilling omprioriterte regjeringa delar av midlane til det næringsretta verkemiddelapparatet i statsbudsjettet for 2023 til ein grøn nærings- og eksportomstillingspakke. Videre vart verkemiddelaktørene bedne om å etablere ei samanliknbar rapportering om støtte til prosjekt med klima- og miljøinnhald for å kunne dokumentere og følgje opp den grøne dreiinga. Verkemiddelaktørane skal mellom anna vurdere korleis prinsippa i EUs taksonomi kan nyttast som referansepunkt for å vurdere om prosjekt kan definerast som grøne. Aktørane jobbar i 2023 med å utvikle ei løysing for dette, som skal setjast i verk i 2024. Den grøne dreiinga av det næringsretta verkemiddelapparatet er ein del av den generelle innsatsen retta mot vidare utvikling av verkemiddelapparatet, også kalla «verkemiddelapparatet 2.0».

Samfunnsoppdrag som verkemiddel

Samfunnsoppdrag er eit nytt verkemiddel. Dette er målretta, nyskapande og ambisiøse prosjekt der forsking, innovasjon og verkemiddelapparatet blir kopla saman for å løyse konkrete problem på tvers av sektorane innan ein bestemt tidsfrist. Det er sett i gang både nasjonale og internasjonale samfunnsoppdrag som gjeld klima- og miljøproblem.

EU har lansert fem store samfunnsoppdrag under Horisont Europa. Fire av dei er klima- og miljørelaterte:

• Tilpassing til klimaendringar og samfunnsendringar
• Sunne hav, kystområde og vassdrag
• Klimanøytrale og smarte byar
• Jordhelse og mat

For reduksjon av klimagassutslepp og omstilling til lågutsleppssamfunnet er særleg samfunnsoppdraget om klimanøytrale og smarte byar relevant. Tre norske byar, Trondheim, Oslo og Stavanger, er valde ut til å bli blant dei klimanøytrale byane i EU innan 2030 og blir tett følgde opp gjennom programmet. Spreing av erfaringar og kunnskap til andre norske kommunar står sentralt i den nasjonale oppfølginga.

Regjeringa har lansert to nasjonale samfunnsoppdrag i langtidsplan for forsking og høgare utdanning (LTP), der eitt omhandlar temaet klima og miljø. Målet for samfunnsoppdraget om berekraftig fôr er at alt fôr til oppdrettsfisk og husdyr skal komme frå berekraftige kjelder og medverke til reduserte klimagassutslepp i matsystema. Noregs forskingsråd leier ei gruppe som har fått i oppdrag å utvikle samfunnsoppdraget, slik at verkemiddelet bidreg til å løyse dei viktigaste og modne problemstillingane. Samfunnsoppdraget skal etter planen setjast i gang i 2024. Regjeringa har i Prop. 1 S Klima- og miljødepartementet 2023–2024 foreslått å greie ut eit nytt samfunnsoppdrag om sirkulær økonomi. Den konkrete klima- og miljøeffekten av dette samfunnsoppdraget vil avklarast gjennom utgreiinga Klima- og miljødepartementet skal gjere i samråd med departementa dette gjeld.

Intensjonsavtale med jordbruket om klima

Regjeringa har ein intensjonsavtale med jordbrukssektoren om å arbeide for å redusere utsleppa og auke opptaka frå jordbruket. Målet er ein samla reduksjon i utslepp og ein auke i opptak frå jordbruket på minst 5 mill. tonn CO₂-ekvivalentar samla for perioden 2021–2030. Intensjonsavtalen med jordbruket ligg til grunn for politikken til regjeringa på dette området. Sjå nærmare omtale i kapittel 3.2.2.

Eigarskapspolitikken til regjeringa

I eigarskapsmeldinga til regjeringa, Meld. St. 6 (2022–2023) Et grønnere og mer aktivt statligeierskap – Statens direkte eierskap i selskaper, er omsynet til berekraft teke inn i målet staten har som eigar, og staten som eigar stiller tydelegare forventningar til selskap med statleg eigardel og arbeidet deira med klima og natur. Regjeringa vil føre ein aktiv eigarskapspolitikk med tydelege forventningar som bidreg til at selskap med statleg eigardel identifiserer og handterer klimarisiko og -moglegheiter og dessutan set mål og set i verk tiltak for å redusere klimagassutslepp på kort og lang sikt i tråd med Parisavtalen. Sjå nærmare omtale i kapittel 5.4.

Offentlege anskaffingar

Offentleg sektor utgjer ein stor og viktig marknad for næringslivet. Det offentlege kjøper varer og tenester for rundt 740 mrd. kroner i året (SSB 2023). Der det offentlege går føre, bidreg dei både til å setje standarden og til å løfte fram nye og meir berekraftige næringar. Grøne anskaffingar kan difor bidra til å auke innovasjonstakta og gjere grøne løysingar tilgjengelege, ikkje berre for den offentlege delen av marknaden, men òg den private. Det er allereie gode moglegheiter til å gjennomføre grøne anskaffingar, men det er rom for forbetring.

Regjeringa sette i november 2022 ned eit offentleg utval, Anskaffingsutvalet, som skal revidere regelverket for offentlege anskaffingar. Utvalet skal utarbeide forslag som skal styrkje klima- og miljøomsyn, motverke sosial dumping og arbeidslivskriminalitet og forenkle regelverket. Eit sentralt punkt i mandatet til utvalet er at det skal vurdere korleis offentlege anskaffingar i praksis kan framskunde overgangen til ein grøn sirkulær økonomi. Utvalet skal leggje fram rapporten sin med forslag om grøne anskaffingar i november 2023. Rapporten frå utvalet vil deretter sendast på høyring, før han dannar utgangspunktet for eit lovarbeid i Nærings- og fiskeridepartementet.

Parallelt med arbeidet til Anskaffingsutvalet har regjeringa skjerpt krava for å vareta klima- og miljøomsyn ved anskaffingar. Endringane inneber at klima- og miljøomsyn som hovudregel må bli vekta med minimum 30 pst. i offentlege anskaffingar. Alternativt kan det stillast klima- og miljøkrav i kravspesifikasjon, dersom det er klart at det gjev ein betre klima- og miljøeffekt. Regelendringane tek til å gjelde 1. januar 2024. Regjeringa foreslår samtidig å auke løyvinga til Direktoratet for forvaltning og økonomistyring (DFØ) med 10 mill. kroner til ei styrking av arbeidet med å fremja grøn omstilling. Tiltaket skal setja DFØ i stand til å støtta og rettleia innkjøparar til å etterspørja grøne og innovative løysingar. DFØ sitt rettleiingsmateriell vil gjerast meir brukarvennleg og kjent, og arbeidet med å utvikla tilstrekkeleg statistikk og styringsinformasjon om grøne offentlege innkjøp vil styrkjast.

Konkurransereglane for føretak

Formålet med konkurranselova er å bidra til effektiv ressursbruk gjennom å fremje konkurranse, til fordel for forbrukarane og næringslivet. Ein aktiv konkurransepolitikk som fremjar grøn innovasjon og omstilling vil bli stadig viktigare framover. Selskap som operer i marknader med effektiv konkurranse stimulerast til å bli meir produktive, omstillingsdyktige og kostnadseffektive. Konkurranse bidreg òg til å styrkje selskapas insentiv til å satse på innovasjon. Berekraft vil prege alle delar av næringslivet framover, og aktørar må tenke nytt for å omstille seg. Når forbrukarane blir stadig meir miljøbevisste, vil selskapa bli tvungne til å ta berekraftige val og konkurrere om å ha dei mest berekraftige produkta. Effektiv konkurranse kan føre til lågare prisar på klima- og miljøvennlege varer og tenester. Konkurransepolitikken er såleis eit viktig verkemiddel for å fremje måla til regjeringa om effektiv ressursbruk, auka samla verdiskaping innanfor berekraftige rammer, samt fremjing av grøn teknologiutvikling og grøn omstilling. Det går føre seg fleire internasjonale prosessar på konkurranse- og berekraftsområdet, mellom anna i EU. Her heime er arbeidet med konkurranse og berekraft eit prioritert område for Konkurransetilsynet, mellom anna som eit eiga oppfølgingspunkt i tildelingsbrevet til tilsynet.

3.1.4 Økonomiske og administrative konsekvensar

Klimastatus og -plan viser korleis vi ligg an til å nå klimaforpliktingane våre, og ein plan for korleis vi skal oppfylle forpliktingane. Dette delkapittelet omtaler økonomiske og administrative konsekvensar av klimapolitikk. Økonomiske og administrative konsekvensar av nye verkemiddel vil bli vurderte i andre prosessar – i tråd med krava i utgreiingsinstruksen.

Å oppnå klimaforpliktingane vil innebere ei omstilling av norsk økonomi. Omstillinga vil krevje mykje av styresmakter, næringslivet og hushalda og kan by på utfordringar for ulike aktørar. Det vil vere omstillingskostnader på vegen til eit lågutsleppssamfunn. Når vi som samfunn må avskrive kapital før levetida utløp, flytte på arbeidskrafta og velge bort nokre produksjonsmetodar, som tidlegare har vore dei mest produktive, så vil alternativa truleg vere mindre produktive i alle fall på kort sikt. Samstundes kan overgangen på sikt gi nye moglegheiter for økonomisk utvikling. Dei verksemdene som lykkast med å redusere utslepp, kan få fortrinn i ein global lågutsleppsøkonomi, medan bedrifter som ikkje utviklar seg i klimavennleg retning, risikerer å bli utkonkurrerte.

Politikk og verkemiddel som bidreg til denne omstillinga og fører til reduserte klimagassutslepp, vil ha kostnader og andre verknader. For å nå klimaforpliktingane er det nødvendig å setje i verk forsterka politikk. Det er med andre ord ikkje eit spørsmål om klima- og omstillingspolitikken skal forsterkast og dermed føre til kostnader, men korleis klimaforpliktingane skal nåast, og med kva for kostnader og verknader. Dersom ein av ulike årsaker ikkje ønskjer å ta kostnaden ved å gjennomføre ein type klimatiltak, til dømes i ein sektor, vil utsleppa anten måtte reduserast gjennom andre klimatiltak, til dømes i andre sektorar, som også vil medføre ein kostnad – eller ein vil måtte gjennomføre tiltaket seinare.

Klimaplanen omtaler statsinntekts- og utgiftssida i budsjettet som skal bidra til ei omstilling av norsk økonomi. Verkemidla i planen får konsekvensar for offentleg sektor, bedrifter og hushald. Dette gjeld også verkemidlar som ikkje er inntekts- eller utgiftspostar på statsbudsjettet, til dømes omsetningskrav for biodrivstoff eller krav og reguleringar. Samstundes vil kostnadene ved ikkje å redusere utslepp vere store – både i Noreg og globalt. I Noreg gjev meir vind og nedbør, havnivåstiging og auka fare for flaum, skred og ras, men også tørke, auka kostnader. Korleis Noreg førebur seg på og tilpassar seg klimaendringane, er omtalt i kap. 7.

Ein norsk økonomi som ikkje omstiller seg raskt nok til å nå klimaforpliktingane, kan måtte gjennomgå ei bråare omstilling med meir inngripande tiltak på eit seinare tidspunkt. Dette kan gjere så omstillingskostnadene blir høgare. På den andre sida kan teknologiutvikling og meir utvikla produksjonsprosessar bidra til at kostnadene blir reduserte over tid. Verkemiddelbruken som blir omtalt i klimaplanen, skal bidra til at norsk økonomi kan omstille seg, og samstundes gjere at vi når klimaforpliktingane våre.

Svært mange aktivitetar fører til utslepp av klimagassar. Utsleppa til éin aktør kan vere ein negativ eksternalitet dersom utsleppet ikkje blir teke omsyn til i marknadsprisen (ved til dømes for låge karbonavgifter). Med andre ord vil det seie at konsekvensane for alle andre ikkje blir tekne omsyn til i produksjonen og/eller salet av ulike produkt. I samfunnsøkonomisk litteratur er dette omtalt som ei form for marknadssvikt. Utan eit offentleg inngrep vil ikkje rasjonelle aktørar ta omsyn til alle dei samfunnsøkonomiske kostnadene ved produksjonen. Dette vil kunne føre til ein høgare produksjon enn det som er samfunnsøkonomisk optimalt, og vidare føre til ei overinvestering i ikkje-klimavennlege løysingar – og ei medfølgjande underinvestering i klimavennlege løysingar.

Kvoteplikt og avgift set ein pris på utslepp og gjer at det blir meir kostbart å sleppe ut klimagassar. Slike verkemiddel er baserte på prinsippet om at forureinaren skal betale. Utslippsprisen tvingar marknadsaktørane til å ta omsyn til dei negative konsekvensane for samfunnet ved utslepp. Auken i utslippspriser gjev aktørane insentiv til å redusere bruken av fossil energi og til å gjere tiltak som kostar mindre per utsleppseining enn avgiftssatsen. På den måten gjev utslippspriser sterkare insentiv til å redusere utsleppa og sikrar at tiltaka blir gjorde på kostnadseffektivt vis. Aktørar som av ulike grunnar held fram med å nytte fossil energi, vil i ein overgangsperiode oppleve auka kostnader. Regjeringa foreslår å trappe opp CO₂-avgifta til 1 176 kr/tonn frå 1. januar 2024, i tråd med ei lineær opptrapping. Regjeringa vil halde fram med å gradvis trappe opp CO₂-avgifta til 2 000 kroner målt i 2020-kroner fram mot 2030.

Kvotesystemet til EU set eit felleseuropeisk tak på utsleppa frå industri, petroleumsutvinning, fossil kraftproduksjon, luftfart og – frå 2024 – skipsfart. Talet på kvotar som blir tilgjengelege i 2030, skal vere 62 pst. lågare enn dei kvotepliktige utsleppa var i 2005. Utsleppa innanfor kvotesystemet blir redusert tilsvarande. Det auka ambisjonsnivået vil ha økonomiske konsekvensar for dei kvotepliktige aktørane. Kvoteprisen avgjer dermed kva utsleppsreduserande tiltak som blir gjennomførte, og sikrar at dei rimelegaste tiltaka blir gjennomførte først. Bedrifter som blir ramma av dette, vil oppleve auka kostnader på kort sikt – anten som følgje av investeringar for å gjennomføre utsleppskutt eller som følgje av auka pris på kvotar som må kjøpast for å halde fram med å sleppe ut klimagassar. På lengre sikt vil kostnadene reduserast dersom omstillinga er vellykka og klimagassutsleppa er kutta.

I tillegg til å setje ein pris på klimagassutslepp gjennom kvote- og avgiftssystema bidreg styresmaktene med risikoavlasting og gjev betydelege tilskot til klimavennlege investeringar. Styresmaktene bidreg til omstilling gjennom å støtte konkrete tiltak og teknologiutvikling, til dømes gjennom Enova, som reduserer kostnadene for omstilling i bedrifter og hushald. Samla bidreg desse verkemidla til å korrigere for marknadssviktar og auke tempoet på omstillinga. Vidare er også direkte regulering, standardar, informasjonstiltak, avtalar og støtte til utsleppsreduserande tiltak viktige verkemiddel for grøn omstilling. Nokon av desse tiltaka medfører kostnadar for ulike aktørar.

Konsekvensar for natur av klimatiltak

Klimatiltak som reduserer klimaendringane, kan ha positiv verknad for natur fordi det bidreg til å redusere trusselen temperaturauken utgjer. Samstundes kan nokre klimatiltak ha omfattande konsekvensar når det gjeld arealendringar og tap av natur. Desse er vanskelege å setje ein pris på, og det er heller ikkje inkludert i tiltakskostnaden til klimatiltaka i denne planen. Verknader for naturmangfald, rekreasjon og friluftsliv kan dessutan vere avhengige av storleiken og utforminga på tiltaket og kva miljøkrav som blir sette til kvart enkelt tiltak. Tiltak som fører til redusert nedbygging og færre andre arealendringar, kan vere positive for naturmangfald og friluftsliv.

Omstilling av samfunnet vil krevje areal. Om det blir nytta allereie nedbygd areal, vil det ha liten til ingen konsekvens for naturmangfaldet. Energiutbygging, til dømes med vindkraft på land, og bakkemontert solkraft kan likevel føre til nedbygging av naturareal. Det eksisterer ikkje nokon nasjonal framskrivingsanalyse av kor mykje tap av naturareal tiltaka i klimastatus og -plan vil føre til. Energikommisjonens NOU, Mer av alt – raskere, synleggjer eit behov for meir fornybar kraftproduksjon i åra som kjem. Konsekvensen auka utbygging har for mengda tapt natur, er avhengig av kva for energimiks vi endar opp med. Dei negative konsekvensane for naturmangfald og økosystemtenester er avhengige av kor gode vi er til å minimere mengda naturareal som blir brukt, samstundes som ein unngår å byggje ned den mest verdifulle naturen, slik at vi påverkar struktur og funksjon i økosystema så lite som mogleg.

Tiltak for å unngå nedbygging vil gje redusert belastning for naturmangfald, og for jord- og skogbruket. Det å flytte nedbygging til andre areal enn skog og myr kan gje redusert belastning for naturmangfald dersom utbygging blir flytta til allereie utbygde areal. Det er usikker verknad for naturmangfald ved flytting til andre typar areal. Forbetra utbygging, det vil seie å byggje meir arealeffektivt, unngå å flytte eller fjerne jord eller bevare mest mogleg vegetasjon (inkludert tre/skog), kan i mange tilfelle gje positiv verknad for naturmangfald. Redusert omdisponering frå skog til jordbruksformål kan gje positiv verknad på naturmangfald av redusert avskoging.

Ein nærmare omtale av kva konsekvensar tiltaka i planen har for naturen, ligg under sektoromtalane i kap. 3.2 Utsleppskutt i sektorane.

3.2 Utsleppskutt i sektorane

Generelle verkemiddel som prising av utslepp og støtte til forsking og innovasjon er nødvendige for omstilling og teknologiutvikling. Som del av rapporteringa etter lov om klimamål (klimalova § 6) skal vi gjere greie for sektorvise utsleppsbanar innanfor ikkje-kvotepliktig sektor. I kapitla nedanfor gjer vi greie for sektorvise utsleppsbanar, utgreidd potensial for kutt og meir detaljert for planane for kutt i sektorane.

For nokre av sektorane er det allereie etablert eigne sektorambisjonar. I samband med Meld. St. 13 (2020–2021) Klimaplan for 2021–2030 og Meld. St. 20 (2020–2021) Nasjonal Transportplan 2022–2033 blei det sett ein ambisjon om å halvere utsleppa frå transportsektoren i 2030 samanlikna med 2005. Intensjonsavtalen med organisasjonane i jordbruket set ei ramme for å kutte utsleppa frå jordbruk. I samarbeid med næringa vil regjeringa jobbe for at utsleppa frå olje- og gassproduksjonen på norsk sokkel blir kutta med 50 pst. innan 2030 og netto null i 2050.

I Hurdalsplattforma står det at vi skal innføre konkrete mål for utsleppskutt for kvar enkeltsektor. Sektormål eller ambisjonar kan vere eit viktig bidrag for å gje ei retning for omstillinga, plassere ansvaret for utsleppsreduksjonar og gje eit tydeleg signal til aktørane. Det tekniske potensialet for utsleppskutt i dei ulike sektorane er eit utgangspunkt for å vurdere kvar det er mogleg å kutte, men seier ikkje noko om kor krevjande det er å utløyse reduksjonane, eller kostnadene ved verkemiddelbruken som må til. Som ei oppfølging av Klimakur 2030-rapporten har Miljødirektoratet fått i oppdrag å opprette ein årleg leveranse som gjev ei oversikt over potensialet for utsleppskutt og opptak saman med ei oversikt over kostnader og andre barrierar for utsleppskutt. Underlaget skal danne grunnlag for å gjere vurderingar av verkemiddelbruk. Første rapporten vart levert i juni 2023 av Miljødirektoratet i samarbeid med fagetatane.

Ein sentral del av oppdraget var å vidareutvikle systematisk informasjon om barrierar som hindrar at tiltak blir utløyste, og vurderingar av nødvendig verkemiddelbruk. Rapporten gjev difor ikkje berre ei oversikt over det tekniske potensialet, men gjev også ein god indikasjon på kor krevjande dei ulike tiltaka er å utløyse. På bakgrunn av denne informasjonen er det enklare å vurdere i kva grad det er mogleg å utløyse ytterlegare utsleppsreduksjonar i dei ulike sektorane. Analysen inneheld informasjon om tiltakskostnader for alle tiltaka, men inneheld ikkje informasjon om verkemiddelkostnader.3 Dei årlege oppdateringane vil danne grunnlag for vidare arbeid med å forsterke verkemidla.

I intensjonsavtalen om klimapartnarskap som regjeringa har inngått med partane i arbeidslivet, går det fram at dei bransjevise klimapartnarskapane skal innehalde målsetjingane og ambisjonane bransjane sjølv har for utsleppskutt av klimagassar. Målsetjingane skal så langt som mogleg talfeste og tidfeste med tanke på måloppnåing. Sjå nærmare omtale av klimapartnarskapane i kapittel 3.1.3.

Andre verktøy for å vurdere korleis ein ligg an i omstillinga til lågutsleppssamfunnet, er indikatorar – sjå omtale 4.4.1. Sektorspesifikke indikatorar er inkludert i dei ulike sektorkapitla.

Målretta satsingar

Regjeringa legg no fram målretta satsingar for å fase ut fossile utslepp i fire utvalde sektorar. Det gjeld fossil fyring i industrien, sjøfart, bygg- og anleggsbransjen og vegtransporten. For kvar satsing blir det varsla at regjeringa planlegg for krav eller forbod – eller eit anna liknande verkemiddel som inneber at utsleppa blir fasa ut innan eit bestemt tidspunkt. Det gjer det mogleg for næringslivet å planlegge for utfasing av desse utsleppa.

Ulike verkemiddel bidreg til å gjennomføre satsingane, til dømes CO₂-avgift, styrking eller innføring av eingongsavgifter, klimakrav i offentlege anskaffingar, ulike typar reguleringar og statleg støtte. Kva verkemiddel som inngår i dei ulike verkemiddelpakkene avheng av teknologiutvikling og kor moden dei ulike løysingane er. I tillegg til dei generelle verkemidla planlegg regjeringa for sektorspesifikk politikk og verkemiddel for å utløyse utsleppsreduksjonar i sektorane.

Dei ulike verkemidla for kvar sektor kjem fram av kapitla nedanfor. Verkemidla innanfor kvar sektor utgjer til saman ei målretta satsing for å fase ut dei utsleppa satsinga er retta mot.

3.2.1 Transport

Dette kapittelet omtaler klimaeffektar av verkemiddel i transportsektoren og forklarer korleis desse bidreg til målet for utsleppskutt i ikkje-kvotepliktig sektor fram mot 2030, jf. lov om klimamål (klimalova) § 6.

Stortinget har tidlegare i tillegg fastsett ei rekke mål og ambisjonar for avgrensa delar av transportnæringa. I samband med Meld. St. 13 (2020–2021) Klimaplan for 2021–2030 og Meld. St. 20 (2020–2021) Nasjonal Transportplan 2022–2033 vart det sett ein ambisjon om å halvere utsleppa frå transportsektoren i 2030 samanlikna med 2005.

Vidare vart det i samband med Meld. St. 10 (2020–2021) Grønnere og smartere – morgendagens maritime næring sett ein eigen ambisjon om å halvere utsleppa frå innanriks sjøfart og fiske i 2030 samanlikna med 2005.

Gjennom Meld. St. 33 (2016–2017) Nasjonal transportplan 2018–2029 er det sett ei rekkje måltal for nye nullutsleppskøyretøy, og desse vart vidareførte i Nasjonal transportplan 2022–2033:

• Nye personbilar og lette varebilar skal vere nullutsleppskøyretøy i 2025.
• Nye bybussar skal vere nullutsleppskøyretøy eller bruke biogass i 2025.
• Innan 2030 skal nye tyngre varebilar, 75 pst. av nye langdistansebussar og 50 pst. av nye lastebilar vere nullutsleppskøyretøy.
• Innan 2030 skal varedistribusjonen i dei største bysentruma tilnærma vere nullutslepp.

Forbetring av teknologisk modning i dei ulike delane av transportsektoren, slik at nullutsleppsløysingar blir konkurransedyktige med konvensjonelle løysingar, ligg til grunn for måltala.

3.2.1.1 Status for utslepp frå transport og forventa utvikling

Transport omfattar i utsleppsrekneskapen vegtransport, innanriks sjøtransport og fiske, luftfart og annan transport. Annan transport er til dømes utslepp frå anleggsmaskiner og traktorar.

Mesteparten av utsleppa i transportsektoren er ikkje-kvotepliktige. Unntaket er utslepp frå luftfart som i all hovudsak er underlagde kvoteplikt, og einskilde delar av skipsfarten som får kvoteplikt frå 2024. Førebelse tal viser at utsleppa frå transportsektoren i 2022 var på 16,4 mill. tonn CO₂-ekvivalentar, noko som svarer til rundt 34 pst. av dei totale norske klimagassutsleppa. Dette er litt høgare enn i 2021. Samanlikna med 1990 har transportutsleppa auka med 29 pst. Etter å ha auka fram til 2015 gjekk dei ned fram til 2020, men har sidan auka noko. Utsleppa er i framskrivinga venta å gå ned fram mot 2030, hovudsakleg på grunn av auka innfasing av null- og lågutsleppsteknologi og auka bruk av biodrivstoff både i vegtrafikken og i annan transport.

Figur 3.5 Utslepp frå transport i 2021 fordelt på ulike kjelder (mill. tonn CO₂-ekvivalentar).

Kjelder: Miljødirektoratet og Statistisk sentralbyrå

Forstørr bilete

Figur 3.6 Utslepp frå transport – historiske utslepp og framskriving.

Kjelder: Finansdepartementet, Miljødirektoratet og Statistisk sentralbyrå

Vegtrafikk

Dei førebelse tala for 2022 viser at utsleppa frå vegtrafikk var på 8,7 mill. tonn CO₂-ekvivalentar, noko som inneber ein auke på 17 pst. samanlikna med 1990. Utsleppa auka fram til midten av førre tiåret, med ein topp i 2015 på 10,3 mill. tonn CO₂-ekvivalentar. Etter det er utsleppa reduserte hovudsakleg som følgje av auka bruk av biodrivstoff og ein aukande del elbilar. Figur 3.6 viser korleis mellom anna utsleppa frå vegtrafikken har utvikla seg sidan 1990, og korleis dei er forventa å utvikle seg fram mot 2030.

Figur 3.7 Utslepp frå køyretøykategoriar i 2021 (mill. tonn CO₂-ekvivalentar).

Personbilar står for den største delen av utsleppa frå vegtrafikken. I 2021 var utsleppa frå personbilar 4,2 mill. tonn CO₂-ekvivalentar, altså om lag halvparten av utsleppa frå vegtrafikken. Tunge køyretøy og varebilar står for den andre halvparten, medan motorsyklar og mopedar berre står for ein liten del av utsleppa. I dei førebelse tala for 2022 er ikkje utsleppa fordelte på ulike kategoriar køyretøy.

I framskrivinga i Nasjonalbudsjettet for 2023 vart det vurdert at utsleppa frå vegtransporten med gjeldande politikk vil minke til 5,3 mill. tonn i 2030. Nedgangen skriv seg først og fremst frå at det er lagt til grunn at innfasinga av nullutsleppskøyretøy vil auke ytterlegare framover. Delen elbilar av nybilsalet for personbilar har auka med opp mot 10 prosentdelar årleg dei siste åra, og er dei første åtte månadene i 2023 komme opp i 82 pst. Nokre av desse kjem i tillegg til dagens køyretøy, men eit fleirtal erstattar eit fossilt køyretøy. I framskrivinga i Nasjonalbudsjettet for 2023 vart det lagt til grunn at nær alle nye personbilar som blir selde i Noreg, vil vere elektriske frå 2025. Også for varebilar er det venta at elbildelen av nysalet vil auke mykje framover. Det er vidare lagt til grunn at teknologiutviklinga for tunge køyretøy etter kvart styrkjer seg, men at denne kjem seinare og går meir sakte enn for lettare bilar. Teknologien i dag er umoden for nokre segment, og hastigheita i den vidare utviklinga er uviss. I framskrivingane frå Nasjonalbudsjettet 2023 var det lagt til grunn at innblandinga av biodrivstoff i vegtrafikk frå og med 1. januar 2023 ville vere på 13 pst. reell volumprosent i tråd med omsetningskravet.

Innanriks sjøfart og fiske

Omstillinga til låg- og nullutslepp i innanriks sjøfart og fiske har starta opp innan einskilde fartøykategoriar, men omstillingstakta må aukast betrakteleg for å vere på veg mot halveringsambisjonen i 2030. Særleg innan ferjesektoren er det kome fleire låg- og nullutsleppsferjer i drift som følgje av batterielektrifisering. Det same gjeld innan offshoresegmentet og blant servicefartøy i havbruksnæringa. Det store og nødvendige skiftet til andre null- og lågutsleppsdrivstoff, som hydrogen og ammoniakk, har enno ikkje komme.

Utsleppa frå innanriks sjøfart og fiske var i 20214 på 3,7 mill. tonn CO₂-ekvivalentar og utgjorde om lag 7,5 pst. av Noregs samla klimagassutslepp. Utsleppa steig frå eit nivå på omlag 2,6 mill. tonn CO₂-ekvivalentar rundt 1990 til rundt 4 mill. tonn CO₂-ekvivalentar rundt tusenårsskiftet. Utsleppa har sidan stabilisert seg på rundt 3,5 mill. tonn CO₂-ekvivalentar. Sjøfarten er påverka av generelle konjunktursvingingar, og det er til dels store årlege variasjonar i utsleppa. Det har vore ein auke i aktiviteten i innanriks sjøfart sidan 1990, som kan forklare noko av oppgangen i utsleppa. Utsleppa frå fiske har vore relativt stabile sidan 1990. I framskrivinga viser utsleppa frå innanriks sjøfart og fiske ein nedgang til 3 mill. tonn CO₂-ekvivalentar i 2030, men dette er det knytt stor uvisse til.

Innanriks luftfart

Utslepp frå luftfart innanfor EØS-området, også innanriks i Noreg, er i all hovudsak underlagde kvoteplikt. I 2021 svarte utsleppa av klimagassar frå kvotepliktig luftfart og andre utslepp utanom innsatsfordelinga (ESR) til 0,8 mill. tonn CO₂-ekvivalentar. CO₂ frå små kommersielle aktørar med få flygingar og låge utslepp er verken omfatta av kvotesystemet eller innsatsfordelinga. Det same gjeld politi- og redningsflygingar. Utslepp frå bruk av jetparafin i Forsvaret og alle utslepp av metan og lystgass frå luftfart er med i innsatsfordelinga. Desse utsleppa var på om lag 0,1 mill. tonn CO₂-ekvivalentar i 2021.

Annan transport

Ikkje-veggåande køyretøy, motorreiskapar og jernbane er grupperte som «annan transport». Utsleppa frå annan transport var i 2021 om lag 2,9 mill. tonn CO₂-ekvivalentar, svarande til rundt 6 pst. av totalutsleppa av klimagassar i 2021. Utsleppa frå annan transport har auka med over 61 pst. sidan 1990. Auken kjem mellom anna av ein auke i utslepp frå anleggsmaskiner på grunn av høg aktivitet.

3.2.1.2 Indikatorar for transportsektoren

Utsleppa frå transportsektoren er avhengig av kor mykje folk og gods som vert frakta (transportomfang), korleis folk og gods vert frakta, altså med bil, sykkel, båt, fly eller liknande (transportmiddelfordeling) og av kor mykje utslepp som kjem frå det einskilde transportmiddelet. Det er utvikla eit sett med sektorindikatorar som skal gje eit bilete av status og utvikling for omstillinga av transportsektoren over tid. Arbeidet med indikatorar er i ein første fase og vil bli utvikla vidare.

Sektorindikator 1 – Talet på innanlandske personkilometer og tonnkilometer per innbyggjar

Denne indikatoren viser utviklinga i transportomfanget både av personar og gods. Mellom 2010 og 2022 har talet på personkilometer per innbyggjar, det vil seie kor langt den enkelte reiser, minka med om lag 10 pst. Som følgje av pandemien og restriksjonar på reiseaktiviteten var transportmengda atskilleg lågare i 2020 og 2021 enn i tidlegare år. I 2022 auka transportmengda og nærma seg 2019-nivå. Transport av gods på fastlandet målt i tonnkilometer per innbyggjar, det vil seie kor mykje anna transportarbeid kvar person i gjennomsnitt genererer, har auka med 21 pst. mellom 2010 og 2022. Frå 2021 til 2022 auka det med 5 pst.

Forstørr bilete

Figur 3.8 Sektorindikator 1 – Talet på innanlandske personkilometer og tonnkilometer per innbyggjar.

Personkilometer og tonnkilometer gjeld jernbane-, luft-, veg- og sjøtransport.

Kjelde: Statistisk sentralbyrå

Sektorindikator 2 – Delen personkilometer og tonnkilometer med ulike transportformer

Denne indikatoren viser kva for slag transportmiddel personer (figur 3.9) og gods (figur 3.10) reiser eller blir frakta med. Personbilar utgjer den største delen av innanlands persontransport. Delen auka mykje i 2020, med ein liten nedgang i 2021 og 2022.

Innanfor innanlands godstransport dominerer vegtrafikk, som står for over 80 pst. av transportarbeidet. Transportmiddelfordelinga for godstransport har vore relativt stabil over tid.

Forstørr bilete

Figur 3.9 Sektorindikator 2a – Personkilometer i innanlandske persontransport med ulike transportformer, prosentvis fordeling.

Kjelde: Statistisk sentralbyrå

Forstørr bilete

Figur 3.10 Sektorindikator 2b – Tonnkilometer i innanlands godstransport med ulike transportformer, prosentvis fordeling.

Kjelde: Statistisk sentralbyrå

Sektorindikator 3 – Delen nyregistrerte nullutsleppskøyretøy

Denne indikatoren kastar lys over introduksjonen av nullutsleppsteknologi i ein sektor som står for ein stor del av Noregs samla utslepp. Delen nyregistrerte nullutslepps personbilar i Noreg aukar stadig og var 42 pst. i 2019, 52 pst. i 2020, 65 pst. i 2021 og 78 pst. i 2022.

Innfasing av nullutsleppskøyretøy i transportsektoren er viktig for å kutte norske klimagassutslepp. Samstundes treng det ikkje å vere nøyaktig samsvar mellom utviklinga i nybilsalet og klimagassutsleppa. Frå 2020 til 2021 gjekk elbilandelen opp, medan utsleppa frå vegtransporten samla samstundes gjekk opp. I 2023 er elandelen for personbilar så langt oppe i 82 pst., og denne utviklinga bidreg til ei utskifting av bilparken over tid og vil trekkje utsleppa nedover.

Forstørr bilete

Figur 3.11 Sektorindikator 3 – Del nullutslepp av nye køyretøy, 1. januar til 16. august 2023.

Kjelde: Statens vegvesen (https://www.vegvesen.no/fag/fokusomrader/miljovennlig-transport/nullutslippsmalene/)

Sektorindikator 4 – Delen nullutsleppsbilar av køyretøybestanden.

Denne indikatoren gjev informasjon om opptak av ny teknologi over tid. Sjølv med høg del nullutslepp i nybilsalet tek det tid før samansettinga av køyretøybestanden endrar seg. Indikatoren under viser at delen nullutsleppskøyretøy i Noreg aukar i alle segment.

Forstørr bilete

Figur 3.12 Sektorindikator 4 – Delen nullutsleppsbilar av køyretøybestanden (Noreg).

Kjelde: Statistisk sentralbyrå

Sektorindikator 5 – Talet på fartøy som blir drifta tilnærma heilelektrisk eller med berekraftig hydrogen eller ammoniakk.

Sektorindikator 6 – Talet på bunkringseiningar for hydrogen og ammoniakk for skip i drift i Noreg.

For skipsfarten har DNV i 2022 utarbeidd prognosar for utvikling i drivstoffopptak fram til 2060 for Kystverket. Prognosen syner at dersom ein legg til grunn eksisterande verkemiddel og varsla ny verkemiddelpolitikk per 2022, vil utsleppa frå innanriks skipsfart berre reduserast med 11,5 pst frå 2019 til 2030 og med 58 pst. til 2050. Indikatorane for grøn omstilling av skipsfarten bidreg til å synleggjere takta i omstillinga gjennom opptak av fartøy som driftast på låg- og nullutsleppsdrivstoff, inkludert batterielektrisk og talet på bunkringseiningar for hydrogen og ammoniakk for skip i Noreg. Per i dag finst det ingen bunkringseiningar for ammoniakk eller hydrogen for skip i Noreg.

Figur 3.13 Sektorindikator 5 – Talet på fartøy som blir drifta tilnærma heilelektrisk eller med berekraftig hydrogen eller ammoniakk.

3.2.1.3 Arbeidet til regjeringa for å redusere utslepp i transportsektoren

Regjeringa jobbar langs fleire spor for å redusere utsleppa frå transport. Fleire køyretøy og fartøy med låge eller ingen utslepp blir fasa inn, meir klimavennleg drivstoff i fossile køyretøy og fartøy blir teke i bruk. Ei samordna areal- og transportplanlegging legg til rette for eit redusert transportbehov og for ein overgang til meir miljøvennleg person- og godstransport.

Regjeringa planlegg for

• å auke det generelle nivået på CO₂-avgifta for ikkje-kvotepliktige utslepp til 1 176 kr/tonn frå 1. januar 2024, i tråd med ei lineær opptrapping til 2 000 kr per tonn CO₂ i 2030
• å utvide CO₂-avgifta på mineralske produkta frå 2024 slik at utslepp av lystgass (N₂0) frå transport prises på same nivå som andre ikkje-kvotepliktige utslepp
• å auke omsetningskravet for biodrivstoff til vegtrafikk frå 17 til 19 pst. frå 1. januar 2024. Delkravet til avansert biodrivstoff vidareførast på 12,5 pst.
• å auke konkurransefordelen for kjøp av elbilar gjennom å avvikle vektfrådraget for ladbare hybridar og auke CO₂-komponenten i eingongsavgifta for varebilar i avgiftsgruppe b frå 1. januar 2024
• å sette av midlar til å følgje opp framforhandla forslag til byvekstavtale for Tromsø, og til nye byvekstavtaler for Kristiansandregionen og Nedre Glomma i budsjettet for 2024
• å gradvis auke omsetningskrava for biodrivstoff til vegtrafikk til 33 pst. i 2030
• å gradvis auke omsetningskrava for biodrivstoff til ikkje-veggåande maskiner til 28 pst. i 2030
• å gradvis auke omsetningskrava for biodrivstoff til sjøfart til 18 pst. i 2030
• å trappe opp omsetningskravet i luftfart på same nivå som opptrappingsplanane i EU frå RefuelEU Aviation
• å innføre faste kontrollpunkt for heilskaplege evalueringar av totalt drivstofforbruk . Den første evalueringa blir lagt fram i 2025-budsjettet

Regjeringa planlegg også for målretta satsingar gjennom

• ein verkemiddelpakke for å innfri måla for sal av nullutsleppskøyretøy frå Nasjonal transportplan 2018–2029 ved mellom anna å greie ut følgjande verkemiddel retta mot utslepp frå vegtrafikken:
• innføring av eingongsavgift for tunge køyretøy
• auking av CO₂-komponenten i eingongsavgifta for varebilar
• framleis støtte gjennom Enova til tunge køyretøy
• påskunde innføring av krav til nullutslepp i offentlege anskaffingar av bybussar frå 2024
• innføring av krav til nullutslepp for all løyvepliktig persontransport
• ein verkemiddelpakke for å redusere utsleppa frå skipsfart
• krav til låg- og nullutslepp i nye offentlege anskaffingar av ferjer og ferjetenester frå 2024
• krav til nullutsleppsfartøy i nye offentlege anskaffingar av hurtigbåt eller hurtigbåttenester frå 2025
• krav til låg- og nullutsleppsfartøy i havbruksnæringa frå 2024
• fremme krav om lågutslepp til offshorefartøy med sikte på innføring frå 2025 og nullutslepp frå 2029, eller tilsvarende krav som gir same utsleppseffekt for offshorefartøy
• ein verkemiddelpakke for å redusere utslepp frå byggje- og anleggsplassar:
• greie ut eit forbod mot sal av nye anleggsmaskiner med forbrenningsmotor frå 2035
• sende på høyring eit forslag om å gje kommunane høve til å stille klimakrav til byggje- og anleggsplassar etter forureininglova frå 2024

Verkemiddelapparatet på transportområdet omfattar både prising, støtte og regulering. Regjeringa vurderer desse verkemidla i samanheng med sikte på å oppnå tilstrekkelege utsleppsreduksjonar. Alle innanriks transportutslepp er omfatta av CO₂-avgifta på mineralske produkt og av omsetningskrav for biodrivstoff. I tillegg blir det nytta målretta verkemiddel som investeringsstøtte, bruks- og kjøpsfordelar og krav til teknologi og drivstoff. Ulike planverktøy og til dømes byvekstavtalane påverkar transportomfanget og legg til rette for meir miljøvennleg transport.

Eit framhald av elektrifiseringa av køyretøy- og fartøyparken vil vere særleg viktig for å nå måla regjeringa har for 2030. Verkemiddelpakkar som til saman bidreg til å auke farten på omstillinga og gje føreseielege vilkår i marknaden, vil kunne bidra til å forsere innfasinga av nullutsleppskøyretøy og fartøy.

Regjeringa har ein klar ambisjon om å innfri gjeldande måltal frå Nasjonal transportplan 2018–2029 for sal av nullutsleppskøyretøy (sjå kap. 3.2.1) og vil innrette verkemidla i tråd med dette. Særleg vil ei innfasing av tunge nullutsleppskøyretøy i tråd med måltala for 2030 bidra godt til nødvendige utsleppsreduksjonar. Nærmast alle elektriske lastebilar som hittil har blitt registrert i Noreg, har fått statleg støtte gjennom Enova, med i gjennomsnitt 900 000 kroner per lastebil. Eingongsavgifta på lette køyretøy gjev eit kraftig insentiv til å investere i nullutslepp, og regjeringa vil greie ut innføring av eingongsavgift for tunge køyretøy som eit mogleg verkemiddel for å framskunde overgangen til nullutslepp. Regjeringa vil også vurdere ein auking av CO₂-komponenten i eingongsavgifta for varebilar.

Tilsvarande skal ein verkemiddelpakke for byggje- og anleggsmaskiner bidra til å nå ambisjonen om at Noreg skal ha klimavennlege bygge- og anleggsplassar. For å redusere direkte utslepp frå byggje- og anleggsplassane og bidra til langsiktig omstilling av næringa er det nødvendig å auke hastigheita på innfasinga av utsleppsfrie anleggsmaskiner. Difor gjev Enova støtte til utsleppsfrie anleggsmaskiner og mobile ladestasjonar for elektriske anleggsmaskiner. Det bidreg til eit breiare tilbod av utsleppsfrie maskiner og til at fleire aktørar på sikt vil drive utsleppsfritt. Sjå nærmare omtale av verkemiddelpakken på byggje- og anleggsplassar i 3.2.1.3.3.

Regjeringa vil gjennom ein konkret verkemiddelpakke retta mot utslepp frå sjøfart leggje til rette for ei raskare omstilling til låg- og nullutslepp også på dette viktige området. Pakken består av krav til låg- og nullutslepp for fleire fartøysegment, kombinert med eksisterande verkemiddelapparat. Tydeleg kravstilling kan skape ei føreseieleg omstilling både for segmenta som får krav, og styresmaktene som må ha oversikt over samla utslepp. Sjå nærmare omtale i 3.2.1.3.3.

Det vil vere nødvendig å vurdere nivået og utforminga på dei ulike verkemidla undervegs i perioden mot 2030 i lys av utviklinga i dei faktiske utsleppa og teknologiutviklinga.

Under følgjer rapporteringa på utviklinga i verkemiddelapparatet på transportområdet sidan i fjor. Framstillinga er systematisert etter typen verkemiddel.

Figur 3.14 og 3.15 gjev ei oversikt over eksisterande og planlagde verkemiddel for landtransport og sjøtransport inndelt etter typen køyretøy og fartøy.

Forstørr bilete

Figur 3.14 Oversikt over verkemiddel knytt til landtransport.

¹ Bruksfordelar inkludera mellom anna reduserte bompengar, tilgang til kollektivfelt og parkering. Bruksfordelar vil variere med køyretøykategori og lokale føresegner.

Forstørr bilete

Figur 3.15 Oversikt over verkemiddel knytt til sjøtransport.

3.2.1.3.1 Avgifter

Auke CO₂-avgifta til 2 000 kroner i 2030

CO₂-avgifta på mineralske produkt er det viktigaste verkemiddelet for å redusere utsleppa av klimagassar frå transportsektoren. Avgifta bidreg til å auke prisen på fossilt drivstoff og på den måten gjere det meir attraktivt å velje nullutsleppsteknologi eller andre tiltak som reduserer utslepp. Utslepp av lystgass fra forbrenning av mineralolje i transport (vegtrafikk, sjøfart og fiske, ikke-veggåande maskiner) er ikkje priset i dag. Regjeringa foreslår difor å auke den generelle satsen for mineralolje slik at utslepp frå lystgass prises på same nivå som andre ikkje-kvotepliktige utslepp. Regjeringa foreslår vidare at CO₂-avgifta blir trappa opp med 19 pst. til 1 176 kr/tonn frå 1. januar 2024, og alle ikkje-kvotepliktige utslepp frå transportsektoren vil bli omfatta av denne auken. For hushald og føretak som held fram med å bruke fossile bilar, vil høgare CO₂-avgift isolert sett føre til høgare utgifter dersom ein reiser som før. Basert på utviklinga i bilsalet blir det lagt til grunn at den noverande elbilandelen i personbilparken på 22,5 pst. vil auke kraftig framover i og med at delen elbilar i nybilsalet er over 80 pst. Den delen av bilparken som er elektrisk, vil ikkje vere påverka av auken i CO₂-avgifta. Regjeringen planlegg å auke avgiften på ikkje-kvotepliktige utslepp til om lag 2 000 2020-kroner i 2030. Forslaget er nærmare omtalt i Prop. 1 LS (2023–2024).

Også skip i innanriks fart betaler CO₂-avgift på mineralske produkt. Etter Stortinget sitt vedtak om CO₂-avgift på mineralske produkt skal det betalast avgift ved innførsel av mineralolje. Dette gjeld også mineraloljen som er i drivstofftanken til eit fartøy, og som berre er meint til bruk for fartøyet. I dag finst det ikkje eit system for oppkrevjing av avgift ved innførsel av drivstoff som er i tanken. CO₂-avgifta kan såleis omgåast ved å bunkre frå tankbåtar som ligg utanfor tolv nautiske mil eller i utanlandsk hamn. Insentivet til slik bunkring vil forsterke seg når CO₂-avgifta gradvis blir trappa opp fram mot 2030, og omfanget av slik bunkring vil kunne auke. Moglegheita for å krevje avgift ved innførsel av drivstoff som ligg i drivstofftanken til fartøyet, er nærmare omtalt i Prop. 1 LS (2023–2024). Regjeringa arbeider for å innføre kvoteplikt på delar av skipsfartsutsleppa frå 1. januar 2024, samstundes som kvoteplikta for skip tek til å gjelde i EU. Difor har regjeringa fremja ein proposisjon til Stortinget med forslag til endringar i klimakvotelova. Enkelte delar av innanriks sjøfart vil også bli omfatta av kvoteplikta, og EU legg opp til at utsleppa skal omfattast og teljast både under innsatsfordelinga og under kvotesystemet. Det inneber at landa framleis vil måtte å ha kontroll med dei innanrikse utsleppa frå skipsfarten sjølv om delar av utsleppa kjem frå skip som blir inkluderte i kvotesystemet. For skip som blir ein del av klimakvotesystemet til EU frå 1. januar 2024, vil regjeringa innføre ein redusert sats for CO₂-avgifta føresett at den reduserte satsen er i tråd med statsstøtteregelverket under EØS-avtalen. Forslaget er nærmare omtalt i Prop. 1 LS (2023–2024).

Endringar i avgifter på køyretøy

Stortinget gjorde følgjande oppmodingsvedtak ved behandlinga av Meld. St. 2 (2022–2023), sjå Innst. 490 S (2022–2023):

«Stortinget ber regjeringen om å fjerne vektfradraget for ladbare hybrider i forbindelse med statsbudsjettet for 2024.»

Regjeringa følgjer opp oppmodingsvedtaket i Stortinget om å fjerne avgiftsfordelen for ladbare hybridar. Vektfrådraget i eingongsavgifta for ladbare hybridar vart innført fordi hybridbilar er meir miljøvennlege enn fossilbiler, men hybridane bidreg ikkje til å nå målet til regjeringa om at alle nye personbilar og lette varebilar skal vere nullutsleppskøyretøy frå 2025. Dei ladbare hybridbilane er den køyretøykategorien det seljes nest mest av etter elbilane, og fordelane for dei ladbare hybridbilane utgjer no det største hinderet mot 2025-målet. Å avvikle fordelen i eingongsavgifta vil innebere at prisen på ladbare hybridbilar i gjennomsnitt aukar med om lag 40 000 kroner. Denne avgiftsauken styrkjer insentivet til å velje elbilar. For varebilar og tyngre køyretøy er delen nullutslepp i køyretøyparken låg, og vi er langt unna å nå målet til regjeringa om nullutslepp i nybilsalet. Regjeringa foreslår difor å auke CO₂-komponenten i eingongsavgifta med 5 pst. for varebilar i 2024 for at fleire skal ta meir klimavennleg val ved bilkjøp, og for at det blir meir lønnsamt å velje nullutslepp. Vidare vil regjeringa fortsetje å greie ut ei eingongsavgift for tyngre køyretøy som eit mogleg verkemiddel for å innfri måla i nasjonal transportplan om nullutslippsdel. Samstundes, for å kompensere bilistar for auka CO₂-avgift, reduserer regjeringa trafikkforsikringsavgifta for fossile køyretøy med 400 kroner per år. I tillegg blir vegbruksavgifta på bensin og mineralolje redusert med eit beløp tilsvarande 60 pst. av satsaukane i CO₂-avgifta. Dette fører til at klimaeffekten av CO₂-avgifta blir noko redusert, men gjev framleis insentiv for å velje nullutsleppsteknologi eller andre tiltak som reduserer utslepp.

3.2.1.3.2 Støtte

Verkemiddel utover avgift kan i mange tilfelle lette omstillinga for dei som i dag bruker fossile køyretøy. Innan landtransport støttar Enova teknologiutvikling og marknadsintroduksjon for tyngre køyretøy, infrastruktur for utsleppsfrie drivstoff og innovativ produksjon av biogass og biodrivstoff. Slik er Enova med på å auke bruken av batteri-, hydrogen- og biogassløysingar på land. Sidan 2019 har Enova støtta ei lang rekkje elvarebilar, før dei avslutta støtta i 2023 etter ei svært positiv utvikling i marknadsopptaket. Dei støttar også tunge elektriske- og hydrogenkøyretøy, utsleppsfrie anleggsmaskiner og ladeinfrastruktur for tunge køyretøy, både offentleg og på områda til bedriftene. Sidan oktober 2022 har Enova lansert nye støtteprogram for lading av tunge køyretøy og dessutan nye program for reduserte utslepp frå byggje- og anleggsbransjen. Støtta frå Enova bidreg til å modne nye klimavennlege teknologiar og løysingar, slik at desse på sikt blir konkurransedyktige utan støtte. I 2022 vart det bygd rekordmange ladarar for personbilar og varebilar – nesten alle utan statleg støtte.

Skipsfarten har dei seinare åra blitt eit viktig satsingsområde for Enova, med stort potensial for både teknologiutvikling og marknadsendringar som vil gje lågare utslepp. Sidan 2015 og fram til hausten 2023 har Enova gjeve tilsegn om stønad på til saman 7,9 mrd. kroner til maritime prosjekt. Av dette har 3,4 mrd. kroner komme i 2022 og 2023. Dette har medverka til å forsere utviklinga innan denne sektoren. Enova har dei seinare åra hatt ei sterk satsing retta mot batterielektrifisering av sjøtransport. Dei har også støtta ei lang rekkje landstraumprosjekt og initiativ som tek i bruk ny og innovativ teknologi, til dømes i form av skip som tek i bruk hydrogen som drivstoff. Enova har i 2023 varsla at dei vil dreie satsinga på fartøy frå hybride løysingar til nullutslepp. Dei vil i løpet av året arbeide med eit kunnskapsgrunnlag som skal leie fram til eit nytt programtilbod for vidare utsleppskutt i maritim transport, både på fartøy- og landsida. Enova har ambisjonar om å opne programmet første halvår 2024, og dei støttar allereie innovative prosjekt gjennom støtteprogramma Elektrifisering av sjøtransport og Utsleppsfri maritim transport. Desse programma er relevante for alle typar fartøy, medrekna fiskefartøy. Enova har allereie varsla at dei planlegg nye støtteprogram for hydrogen og ammoniakk i fartøy, med lansering i 2024.

Hurtigbåtprogrammet er ei ordning der fylkeskommunar kan søkje om støtte til prosjekt som bidreg til å realisere låg- og nullutsleppshurtigbåtar. For hurtigbåtar er det framleis behov for teknologiutvikling, og dette har ein meirkostnad. Miljødirektoratet forvaltar programmet. I 2022 vart det tildelt 90 mill. kroner til prosjekt i Rogaland, Troms og Finnmark, Vestland, Trøndelag og Nordland. Om alle prosjekta som blir støtta gjennom ordninga, blir gjennomførte som planlagt, er det rekna utat totalt over 27 000 tonn CO₂ blir kutta kvart år dei neste 10–15 åra.

Noregs Forskningsråd utbetalte i 2022 om lag 600 mill. kroner til prosjekt tilknytt klima og miljø, autonomi, sikkerheit, digitalisering og nye moglegheiter i havnæringane. I dette inngår den øyremerka satsinga Maritime Zero 2050, som rettar seg spesielt mot utvikling av nullutsleppsløysingar for store skip som går over lange strekningar. Gjennom Innovasjon Noreg var det gitt tilskot og lån på til saman 241 mill. kroner, der om lag 70 prosent av prosjekta har positiv miljøeffekt. Prosjekt i maritim sektor utgjer ein viktig del av porteføljen til Grøn plattform, ein felles konkurransearena i regi av Noregs forskingsråd, Innovasjon Noreg og Siva. Pilot-E, som er eit samarbeid mellom Noregs forskingsråd, Innovasjon Noreg og Enova, har satt utsleppsfri maritim transport som tema i fleire av sine utlysingar.

Gjennom Klimasats får kommunar og fylkeskommunar tilskot til tiltak som bidreg til reduserte utslepp av klimagassar og til omstilling til lågutsleppssamfunnet. Tilskotsordninga vart oppretta i 2016. Utgangspunktet var ei tilskotsordning som varte i minst fem år, som deretter har blitt vidareført eitt år om gongen. Regjeringen har ikkje prioritert vidareføring av ordninga i 2024-budsjettet. Det vil framleis i 2024 bli utbetalt støtte til prosjekt som allereie har fått tilsegn.

3.2.1.3.3 Regulering

Regulering er eit eigna verkemiddel for å auke bruken av tilgjengelege teknologiar og løysingar. Regulering er eit viktig supplement til generelle avgifter og kan vere effektivt for å bryte åtferdsbarrierar som hindrar at tiltak blir gjennomførte sjølv om dei med avgift er lønnsame.

Krav til nullutslepp i offentleg anskaffing av køyretøy

Gjennom endringar i forskrift om energi- og miljøkrav ved offentleg anskaffing av køyretøy til vegtransport av 21. desember 2021 (no: forskrift om utsleppskrav til køyretøy ved offentlege anskaffingar til vegtransport) er nullutsleppskrav for offentlege anskaffingar av personbilar, varebilar og bybussar, med nokre unntak, innførte. Krava tok til å gjelde 1. januar 2022 for personbilar, 1. januar 2023 for lette og tunge varebilar (varebilar frå 1 785 kg til 3,5 tonn) og vil ta til å gjelde januar 2025 for bybussar. For å følgje opp Stortingets oppmodingsvedtak nr. 115 frå sesjonen 2022–2023 har Statens vegvesen sendt på høyring forslag om å endre forskrifta med sikte på at kravet til bybussar kan bli framskunda til 1. januar 2024.

For lastebilar er teknologien framleis ikkje komen langt nok til at det bør stillast eit generelt krav til nullutslepp i offentlege anskaffingar av lastebilar. Når teknologien er komen lenger, og i lys av erfaringane med krav til personbilar og varebilar, vil regjeringa setje i gang ei utgreiing for å få eit betre grunnlag for å vurdere behovet for eventuelle ytterlegare verkemiddel også for desse køyretøya.

Krav til nullutslepp i løyvebasert verksemd

Som ei delvis oppfølging av Stortingets oppmodingsvedtak nr. 94 (2022–2023) om å greie ut og gjere framlegg om endring i yrkestransportlova slik at det vert krav om nullutslepp til all løyvebasert verksemd der det er mogleg i løpet av 2023,har Samferdselsdepartementet bede Statens vegvesen greie ut moglegheita for å stille krav om nullutslepp i løyvepliktig persontransport med motorvogn. Dette inneber persontransport som har løyveplikt etter lov 21. juni 2002 nr. 45 om yrkestransport med motorvogn og fartøy (yrkestransportlova) § 4. Transport mot vederlag av personar med motorvogn i og utanfor rute, medrekna turbuss (motorvogn registrert for meir enn 9 sitjeplassar), rutebuss, jf. § 6 og drosje (motorvogn registrert for opptil 9 sitjeplassar), jf. § 9. Statens vegvesen leverer tilrådinga si i løpet av september 2023.

Samferdselsdepartementet vil vurdere behovet for å greie ut ytterlegare verkemiddel for å redusere utslepp frå bussar basert på utfallet av utgreiinga.

Krav til låg- og nullutslepp i fartøy

Regjeringa varsla låg- og nullutsleppskrav for fleire fartøykategoriar i klimastatus og -plan for 2023 og følgjer no vidare opp med konkretisering.

Ferjer og hurtigbåtar

Utsleppa frå ferjer og hurtigbåtar var i 2019 estimert til om lag høvesvis 580 000 tonn og 130 000 tonn CO₂. Ved offentlege innkjøp av ferjer frå staten og fylkeskommunane har bruk av miljøkrav i anskaffingane, kombinert med ulike støtteordningar som Enova, og ved bruk av midlar frå innbetalingar til næringslivets NOx-fond, vore effektive for å stimulere til utvikling av låg- og nullutsleppsløysingar. Det har resultert i at over ein tredjedel av ferjene i Noreg er batterielektriske, og fleire er venta. Teknologien har komme langt for ferjer, og det har vore stor utvikling i hurtigbåtteknologien dei siste åra. For å sikre at den vidare utviklinga går i same retning, varslar regjeringa no nullutsleppskrav for ferjer frå 2024 og hurtigbåtar frå 2025. Kravet er tidlegare varsla i Meld. St. 13 (2020–2021) Klimaplan og i Hurdalsplattforma. Samferdselsdepartementet, i samarbeid med Klima- og miljødepartementet, har sendt forslag til krav om nullutslepp for ferjer og hurtigbåtar på høyring i mai i år, med frist 1. oktober.

Offshorefartøy

Det er òg sendt oppdrag til Sjøfartsdirektoratet om å greie ut lågutsleppskrav for offshorefartøy frå 2025 og nullutsleppskrav frå 2030. Offshorefartøya eit av dei fartøysegmenta som har komme lengst i grøn teknologiutvikling for flåten. For å nå utsleppsmåla er det viktig at denne utviklinga held fram. Samstundes står offshorefartøy for om lag ein tredjedel av utsleppa frå skip i norsk økonomisk sone, og tala frå «Barometer for grøn omstilling av skipsfarten» viser at det er få lågutsleppsfartøy og ingen nullutsleppsfartøy i ordreboka. Regjeringa varsla i Hurdalsplattforma at dei vil stille krav om lågutsleppsløysingar frå 2025 og nullutslepp frå 2030 for offshore supplyskip. Krava er meinte å bidra til auka utsleppsreduksjon for fartøysegmentet. I samband med revidert nasjonalbudsjett 2023 bad Stortinget regjeringa om å i løpet av 2023 fremje krav om lågutslepp til offshorefartøy med sikte på innføring frå 2025 og nullutslepp frå 2029, eller tilsvarande krav som gjev same utsleppseffekt for offshorefartøy.

Fartøy i havbruksnæringa

Sjøfartsdirektoratet, i samarbeid med andre relevante fagetatar, har greidd ut og foreslått mogleg måte å innrette låg- og nullutsleppskrav for fartøy i havbruksnæringa på frå 2024, som vart levert departementa i juni i år. Rapporten blir no handsama vidare av involverte fagdepartement for oppfølging av dei varsla krava frå regjeringa.

Krav til offentlege anskaffingar

Regjeringa har som omtalt i kap. 3.1.3 skjerpt dei alminnelege krava for å vareta klima- og miljøomsyn ved anskaffingar, jf. endringar i anskaffingsforskrifta mfl. av 1. august 2023. Endringane inneber at klima- og miljøomsyn som hovudregel må bli vekta med minimum 30 pst. i offentlege anskaffingar. Alternativt kan det stillast klima- og miljøkrav i kravspesifikasjon, dersom det er klart at det gjev ein betre klima- og miljøeffekt. Regelendringane tek til å gjelde 1. januar 2024 og vil få betydning for anskaffingar det offentlege gjer i transportsektoren.

Krav til omsetning av biodrivstoff

Faste kontrollpunkt for biodrivstoff

Mange land ligg an til å auke bruken av biodrivstoff betrakteleg fram mot 2030 og 2050, og det er uklart om global produksjon vil vere i stand til å levere i tråd med aukande global etterspurnad. Særleg avansert biodrivstoff er ein knapp ressurs, og tilgangen framover vil vere avgrensa. Det er difor viktig å kunne vege behovet for meir biodrivstoff for å oppnå utsleppskutt opp mot pris, global tilgang og berekraftseigenskapane til biodrivstoffet.

For å sikre ein heilskapleg plan for bruk av biodrivstoff fram mot 2030 vil vi framover evaluere nivåa på omsetningskrava med jamne mellomrom ved faste kontrollpunkt. Første gjennomgang vil skje i budsjettet for 2025. På denne måten kan eventuell justering av omsetningskrava gjerast i samanheng med vurderinga av korleis Noreg ligg an til å nå klimamåla i det aktuelle årets klimastatus og -plan. Faste kontrollpunkt vil også gjere det mogleg å ta ei samla vurdering av i kva transportsegment bruken av biodrivstoff bør prioriterast, og gjev moglegheit til å vurdere korleis nye omsetningskrav verkar, før vi eventuelt aukar krava. Regjeringa vil allereie no signalisere at justeringar av omsetningskrava vil skje ved faste kontrollpunkt for å gje føreseielege rammer for arbeidet med omsetningskrava framover og skape føreseielege vilkår for marknadsaktørane.

I dei faste kontrollpunkta for heilskaplege evalueringar av omsetningskrava vil det også vere aktuelt å vidareutvikle måten omsetningskrava er innretta på. Det kan til dømes vere aktuelt å vri bruken av biodrivstoff mot fornybare drivstoff og segment der elektrifisering ligg langt fram i tid. Dette er til dømes relevant for sjøfart og luftfart, transportsegment der vi ser for oss bruk av forbrenningsmotorar på biodrivstoff også i eit 2050-perspektiv. I dag blir det høgaste volumet biodrivstoff omsett i vegtrafikken, der teknologien for nullutslepp har komme klart lengst.

Signal om retning for bruk av biodrivstoff til 2030

Over tid har norsk bruk av biodrivstoff dreidd frå konvensjonelt biodrivstoff, laga på jordbruksprodukt, som også kan brukast til å produsere mat eller dyrefôr, mot avansert biodrivstoff laga av restar og biprodukt. Ved å redusere bruken av konvensjonelt biodrivstoff reduserer vi risikoen for at norsk bruk av biodrivstoff bidreg til avskoging globalt med øydelegging av leveområde for artar og tap av naturmangfald. Konvensjonelt biodrivstoff har høg risiko for indirekte arealbruksendringar, med tilhøyrande høge klimagassutslepp. Det betyr at når etterspørselen etter landbruksprodukt auke, som råstoff til konvensjonelt biodrivstoff, trengs det meir areal til produksjon, som i mange tilfelle er drenering av myr og hogging av regnskog. Verken avansert eller konvensjonelt biodrivstoff gir utslepp i den norske utsleppsrekneskapen. Avansert biodrivstoff er vesentleg dyrare enn konvensjonelt drivstoff.

Biodrivstoffet Noreg bruker mest av i dag, biodrivstoff basert på såkalla B-råstoff, i hovudsak laga av slakteavfall og brukt frityrolje, har også problematiske sider. Dette er til dømes risiko for auka avskoging grunna press på matjord. Risikoen for indirekte arealbruksendringar er likevel betydeleg lågare samanlikna med konvensjonelt biodrivstoff. Biodrivstoff basert på A-råstoff, som til dømes biprodukt frå skogindustrien, utgjer dei råstoffa med best berekraftseigenskapar, men er dyrare og meir teknologisk umodne.

Omsetningkrava for bruk av biodrivstoff er styringseffektive verkemedel som gjer raske utsleppskutt og er såleis viktig for å sikre at vi når klimamåla for ikkje-kvotepliktig sektor. Samtidig er det viktig å gje langsiktig signal til omsettere og produsentar slik at desse kan planleggje sine investeringar og innkjøp. Det er årsaka til at regjeringa i denne planen varslar at den vil auke omsettingskrava til vegtrafikk, ikkje veggåande transport og sjøfart til høvesvis 33, 28 og 18 prosent i 2030. Ettersom salet av drivstoff er forventa å minke, dels som ein konsekvens av dei målretta satsingane som regjeringa presentera i denne planen, vil auke i volum biodrivstoff bli mindre enn den prosentvise auka. Den konkrete opptrappinga år for år vil regjeringa komme tilbake til i dei faste kontrollpunkta, herunder fordeling mellom konvensjonelt, avansert og A-listebasert biodrivstoff. Dette må bli utgreia og bli sendt på høyring i tråd med utgreiingsinstruksen og forvaltningslova. Behovet for nasjonale utsleppskutt må vurderast opp mot pris, tilgjengelegheit og globale konsekvensar av produksjonen av biodrivstoff.

Auke omsetningskrav for biodrivstoff i vegtrafikk

Ein auke i omsetningskravet for biodrivstoff til vegtrafikken har vore på høyring. Regjeringa foreslår å auke omsetningskravet i vegtrafikken frå 17 til 19 pst. frå 1. januar 2024, noko som vil gje ein forventa utsleppsreduksjon i 2024 på den norske utsleppsrekneskapen på om lag 85 000 tonn CO₂. Delkravet til avansert biodrivstoff blir vidareført på 12,5 pst. Avansert biodrivstoff er monaleg dyrare enn konvensjonelt biodrivstoff, og vi forventar difor at auka i omsetningskravet vil oppfyllast med dobbeltelt avansert biodrivstoff ettersom skilnaden i pris forventast å gjere dette valet mest lønnsamt. Fleire høyringsinnstansar meinte det var for tidleg å innføre delkrav til A-råstoff allereie i 2024. Det blir av den grunn ikkje innført eit delkrav til avansert drivstoff basert på A-råstoff.

Omsetningskrav for biodrivstoff til innanriks sjøfart

Miljødirektoratet har greidd ut eit forslag til omsetningskrav for biodrivstoff til sjøfart, som tek til å gjelde 1. oktober 2023, på 6 pst. Omsetningskravet er avgrensa til flytande drivstoff og flytande brensel brukt til innanriks sjøfart, inkludert fiske. Det vil seie at drivstoff til fritidsbåtar, utanriks sjøfart og olje- og gassutvinning blir halde utanfor kravet. Sidan kravet gjeld flytande drivstoff, omfattar det ikkje fartøy som bruker gass.

Regjeringa vil vurdere å slå saman omsetningskrava for ikkje-veggåande maskiner og sjøfart, med mål om å forenkle krava. Dersom det blir vurdert som ei god løysing å slå saman omsetningskrava, vil vi sjå på vidare nivå og opptrapping av omsetningskravet for sjøfart og ikkje-veggåande maskiner samla. Ei slik løysing kan forenkle dokumentasjonskrava knytt til omsetningskrava.

Omsetningskrav for biodrivstoff i luftfarten

Auka bruk av avansert biodrivstoff er det einaste tiltaket som kan vesentleg redusere utslepp frå luftfart på kort og mellomlang sikt, utover reduksjon i talet på flyreiser. I 2020 vart det innført eit omsetningskrav i Noreg om at 0,5 pst. av omsett drivstoff til luftfart i Noreg skal vere avansert biodrivstoff. Miljødirektoratet har i to ulike trinn greidd ut ein auke i omsetningskrav for avansert biodrivstoff i luftfart. Den første delen inneheldt informasjon om tilgangen på biodrivstoff, kostnader, utsleppsreduksjonar og korleis EU-regelverk speler inn på vurderinga av aktuelle nivå på omsetningskravet. Miljødirektoratet har deretter konsekvensutgreidd eit krav på 2 pst. avansert biodrivstoff. Da forslaget til å auke omsetningskravet for avansert biodrivstoff til luftfart frå 0,5 til 2 pst. var på høyring, kom det atskilleg med motsegner. Dei fleste høyringsinnspela er kritiske til ein auke i omsetningskravet og ønskjer at auken blir utsett og harmonisert meir med framtidig EU-regelverk. Regjeringa har difor vedteke å ikkje auke omsetningskravet i luftfarten, men følgje ein opptrappingsplan på same nivået som opptrappingsplanane i EU frå RefuelEU Aviation.

Anna regulering

Eigen takstklasse for alle gassdrivne køyretøy (GA) i takstgruppe 2 (tunge køyretøy) og el-varebilar (N1) i takstgruppe 1 (lette køyretøy)

Den 1. september 2022 vart det oppretta ein eigen takstklasse i det tekniske bompengesystemet AutoPASS for alle gassdrivne køyretøy (GA) i takstgruppe 2 (tunge køyretøy). Dette gjeld for dei byområda som allereie har innført eit miljødifferensiert takstsystem. Med ein eigen takstklasse kan gasskøyretøy identifiserast og prisast som ei eiga køyretøygruppe. Som ein del av Oslopakke 3 vart det 1. september 2022 innført fritak for betaling av bompengar for tunge gassdrivne køyretøy i og rundt Oslo. For andre bompengefinansierte bypakkar som har eit miljødifferensiert takstsystem, må det liggje føre lokalpolitiske vedtak før eit fritak for denne køyretøygruppa kan gjelde.

Samferdselsdepartementet har gjeve Statens vegvesen i oppdrag å leggje til rette det tekniske bompengesystemet AutoPASS, slik at den tekniske løysinga som i dag handterer eit miljødifferensiert takstsystem, slik det er innført i enkelte byområde, blir innført som eit teknisk system for all bompengeinnkrevjing. Med ein eigen takstklasse for gasskøyretøy (GA) i takstgruppe 2 (tunge køyretøy) og ein eigen underklasse for lette el-varebilar (N1) i takstgruppe 1 (lette køyretøy), blir det opna opp for lokale styresmakter, både i og utanfor byområde, kan fastsetje fritak for betaling av bompengar eller redusert bomtakst for køyretøya. I bompengeprosjekt som allereie er vedtekne av Stortinget, vil også garantistane måtte gi tilslutning til tekstendringar av desse køyretøya.

Klimakrav til byggje- og anleggsplassar

Regjeringa har ein ambisjonen om at Noreg skal ha klimavennlege byggje- og anleggsplassar. Difor vil regjeringa innrette ein verkemiddelpakke mot utsleppa frå byggje- og anleggsbransjen. Størsteparten av dei direkte utsleppa frå byggje- og anleggsplassar kjem i transportsektoren (utslepp frå anleggsmaskiner). Miljødirektoratet har, i samarbeid med Statens vegvesen og Nye Veier AS, laga eit kunnskapsgrunnlag om barrierar og potensial for utsleppskutt i bygg- og anleggsbransjen. Dette kunnskapsgrunnlaget dannar eit viktig grunnlag når regjeringa skal jobbe vidare med verkemiddelpakken for å bidra til langsiktig omstilling av byggjenæringa og auke hastigheita på innfasinga av utsleppsfrie anleggsmaskiner.

Regjeringa vil følgje opp verkemiddel for å auke hastigheita på innfasing av nullutsleppsmaskiner med å greie ut eit forbod mot sal av nye anleggsmaskiner med forbrenningsmotor frå 2035. Ved å varsle eit forbod langt fram i tid vil regjeringa sende eit tydeleg signal om framtidig etterspurnad etter utsleppsfrie anleggsmaskiner og setje ei tydeleg retning mot utsleppsfrie byggje- og anleggsplassar.

Enova har lansert to nye program retta mot utsleppsfrie anleggsmaskiner og mobile ladestasjonar for elektriske anleggsmaskiner. Desse vil bidra til eit breiare tilbod av utsleppsfrie maskiner og at fleire aktørar på sikt vil drive utsleppsfritt. Vidare vil den gradvise auken i ikkje-kvotepliktige avgifter og gradvis auke av omsetningskravet for ikkje-veggåande maskiner redusere utsleppa og bidra til at låg- og nullutsleppsløysingar blir meir konkurransedyktige på sikt.

Våren 2022 vart tolv pilotprosjekt sette i gang i regi av Statens vegvesen, Nye vegar og Bane NOR for å teste ut løysingar for kutt i klimagassutsleppa frå anleggsplassane i transportsektoren. Ti nye prosjekt fekk tilskot i 2023, ordninga blir vidareført også i 2024. Dette gjev moglegheit til å utvikle viktig kunnskap og teknologi gjennom prosjekta. Basert mellom anna på erfaringane frå pilotprosjekta er transportverksemdene, i samråd med Miljødirektoratet, bedne om å greie ut moglegheita for å setje generelle krav og mål for fossilfrie anleggsplassar i transportsektoren.

Det er også sett i gang eit arbeid i regi av Kommunal- og distriktsdepartementet og Klima- og miljødepartementet for å greie ut korleis ein kan innføre ein heimel slik at kommunane kan stille klimakrav til byggje- og anleggsplassar gjennom plan- og bygningslova og/eller forureiningslova. Regjeringa tek sikte på å sende på høyring eit forslag om å gje kommunane heimel til å stille klimakrav til byggje- og anleggsplassar etter forureiningslovgjevinga frå 2024.

3.2.1.3.4 Samordna areal- og transportplanlegging

God samordning av areal- og transportplanlegginga kan gje reduserte utslepp frå både transport og arealbruksendringar, positive verknader på naturmangfald, helse og forbetra bymiljø. Sjå nærmare omtale av arbeidet til regjeringa for å redusere utslepp frå nedbygging av areal i kap. 3.2.6.2

Leggje til rette for kollektivtransport, sykling og gåing gjennom byvekstavtalar

Regjeringa prioriterer å følgje opp inngåtte byvekstavtalar for Oslo-området, Bergens-området, Trondheims-området og Nord-Jæren. Regjeringa prioriterer óg midlar til auka statleg bidrag til dei store kollektivprosjekta som er under bygging. Vidare blir det sett av midlar til å følgje opp framforhandla forslag til byvekstavtale for Tromsø, og til nye byvekstavtalar for Kristiansandsregionen og Nedre Glomma. Regjeringa legg opp til at dei to sistnemnde byområda blir invitert til forhandlingar om byvekstavtale. Midla vil bli utbetalt om byvekstavtalane blir inngått. For Buskerudbyen og Grenland blir belønningsavtalane vidareførte. Det overordna målet i byvekstavtalane er nullvekstmålet, som inneber at klimagassutslepp, kø, luftforureining og støy skal reduserast gjennom effektiv arealbruk og ved at veksten i persontransporten blir teken med kollektivtransport og ved å sykle og gå. Måloppnåing krev satsing på kollektivtilbodet og utbygging av gang- og sykkelvegar, ein arealpolitikk som reduserer transportbehovet og restriktive tiltak mot biltrafikk. Staten bidreg både med tilskot som kan bli brukt til drift av kollektivtransport og med investeringsmidlar. Dei lokale partane bidreg innanfor ansvarsområda sine. Den samla verkemiddelbruken i byvekstavtalane kan dermed vere med på å redusere klimagassutsleppa ved at fleire vel andre reisemåtar enn bil. Ved overgang til nullutsleppsløysingar og bruk av biodrivstoff for bilparken vil denne effekten av tiltaka bli mindre.

Endringar i vegnormalen for veg- og gateutforming

Endringane i vegnormalen skal bidra til at det vart teke større omsyn til klima og natur når det byggast veg. Endringane har fleire positive effektar enn redusert arealbeslag, mellom anna reduserte utslepp av klimagassar, mindre støy, utslepp av svevestøv og mikroplast. Sjå nærmare omtale av endringane i vegnormalen for veg- og gateutforming i kap. 3.2.6.2

Ny nasjonal transportplan

I Nasjonal transportplan 2025–2036 vil regjeringa ta høgd for at ressursbruken i større grad bør rettast inn mot å ta vare på den infrastrukturen vi har, og utnytte denne betre, framfor mot nye, store utbyggingsprosjekt. I løpet av planperioden skal klimamåla regjeringa har for 2030, vere oppfylte, og vi skal vere godt på veg mot lågutsleppssamfunnet 2050. Det er i arbeidet med Nasjonal transportplan 2025–2036 behov for å vurdere korleis transportsektoren mest effektivt kan bidra til at vi når klimaforpliktingane og -måla våre, irekna korleis planen kan bidra til slik utvikling. I underlaget til Nasjonal transportplan 2025–2036 peiker transportverksemdene på at ein utsleppsreduksjon på 55 pst. i transportsektoren vil krevje mykje meir enn ei vidareføring av noverande politikk og verkemiddel. Verksemdene meiner det vil vere behov for både aktivitetsendring og -reduksjon, raskare overgang til nullutsleppsteknologi og auka bruk av biodrivstoff i samferdselssektoren. Når tiltak skal gjennomførast, er det òg viktig å vurdere andre omsyn som kraftbehov og den langsiktige overgangen til eit berekraftig lågutsleppssamfunn.

3.2.1.3.5 Ladeinfrastruktur

Regjeringa la fram ein Ladestrategi 8. desember 2022. Strategien omtaler utfordringar og tiltak knytte til kraftnettet, areal, brukarvennlege løysingar og tilgang til ladestasjonar for lette og tunge køyretøy. Gjennom tiltaka i strategien vil regjeringa bidra til at den marknadsdrivne utviklinga av hurtigladeinfrastruktur kan halde fram. På oppdrag frå Samferdselsdepartementet leverte Statens vegvesen i juni ein plan for offentleg tilgjengeleg ladeinfrastruktur for tunge køyretøy langs riksvegnettet, utarbeidd i samarbeid med Nye vegar og Enova. Statens vegvesen og Nye Veier AS legger til rette for etablering av ladeinfrastruktur ved rasteplassar og døgnkvileplassar langs riksvegnettet. For å sikre at hurtigladarar skal vere lette å bruke, vart det frå 1. juli 2023 innført eit krav om at alle nye ladestasjonar må tilby kortbetaling. Tilgang til areal og tilstrekkeleg kapasitet i kraftnettet er viktige føresetnader for å sikre lønnsam etablering av hurtigladarar. I Handlingsplan for raskare nettutbygging og betre utnytting av nettet varslar regjeringa fleire grep som vil bidra til at den nettkapasiteten vi har, kan utnyttast meir effektivt. I eigenskap av å vere plan- og bygningsstyresmakt har også kommunane eit stort ansvar for å setje av tilstrekkeleg areal til etablering av ladestasjonar i arealplanane sine.

Enova har sidan 2015 støtta opp om utbygging av ladeinfrastruktur for lette køyretøy. Slik utbygging er no i stor grad marknadsdriven og ikkje lenger avhengig av stønad. Når det gjeld tunge køyretøy, er utviklinga framleis i startfasen, både når det gjeld køyretøy og ladeinfrastruktur. Som ei oppfølging av rapporten frå Statens vegvesen lanserte Enova like før sommaren eit støtteprogram for offentleg ladeinfrastruktur for tunge køyretøy. I tillegg støttar Enova ladeinfrastruktur for tungtransport på områda til bedriftene. Så langt har Enova støtta 329 ladepunkt under dette støtteprogrammet.

Regjeringa vil i løpet av året også leggje fram ein plan for tilgjengeleggjering av klimavennleg drivstoff til skipsfarten, som ei oppfølging av Grønt industriløft der regjeringa varsla oppfølging av Stortingets oppmodingsvedtak nr. 831 (2020–2021) om at «Stortinget ber regjeringa komme tilbake til Stortinget med en nasjonal plan for å gjere land- og ladestraum, hydrogen, ammoniakk og andre drivstoff med ingen eller låge utslepp tilgjengeleg. Status for infrastruktur, framtidig behov og barrierar for tilgjengeleggjering blir synleggjord, og regjeringa tek fleire grep for å i sikre at klimavennleg drivstoff til skipsfarten blir tilgjengeleg og følgjeleg gjer det mogleg å gjere eit drivstoffskifte til nullutsleppsalternativ. I Meld. St. 11 (2021–2022)5 seier regjeringa at ein vil bidra til å byggje opp ei samanhengande verdikjede for hydrogen produsert med ingen eller låge utslepp der produksjon, distribusjon og bruk blir utvikla parallelt. Regjeringa har i 2023 gjennomført ei heilskapleg hydrogenutgreiing. Eit viktig føremål med utgreiinga har vore å kartleggje kvar Noreg kan ta posisjonar i ein framtidig hydrogenmarknad og korleis staten best kan medverke til å utvikle verdikjeder for hydrogen. Utgreiinga vil vere ein viktig del av kunnskapsgrunnlaget for den vidare utviklinga av regjeringa sin hydrogenpolitikk.

3.2.1.4 Forventa utsleppsreduksjon av arbeidet til regjeringa

Utsleppsframskrivinga syner at utslepp frå transport baserte på vedteken politikk er venta å gå ned, frå 16,4 mill. tonn CO₂-ekvivalentar i 2022 til 12,0 i 2030, ein reduksjon på om lag 27 pst.

Ei halvering av transportutsleppa frå 2005 til 2030 inneber at utsleppa i 2030 må liggje på om lag 7,5 mill. tonn. Utsleppsframskrivinga syner at dei ikkje-kvotepliktige utsleppa frå transportsektoren er forventa å bli reduserte til 10,9 mill. tonn CO₂-ekvivalentar i 2030. Effektberekninga av politikk vedtatt etter august 2022 og politikken regjeringa planlegg for i transportsektoren vil kunne redusere utsleppa ytterlegare med om lag 4,2 mill. tonn i 2030. Det er knytt stor uvisse til korleis utsleppsutviklinga vil vere fram mot 2030. Figur 3.16 syner korleis utsleppa frå ikkje-kvotepliktig transport har utvikla seg fram til i dag, og forventa utsleppsutvikling fram mot 2030 med politikken i dag og politikk og verkemiddel regjeringa planlegg for.

Forstørr bilete

Figur 3.16 Historiske utslepp og forventa utsleppsreduksjonar mot 2030 i ikkje-kvotepliktig transport.

Kjelder: Statistisk sentralbyrå, Miljødirektoratet, Finansdepartementet og Klima- og miljødepartementet

3.2.2 Jordbruk

Utgangspunktet for klimaarbeidet til regjeringa i jordbrukssektoren er intensjonsavtalen med organisasjonane i jordbruket om ein samla reduksjon i utslepp og ein auke i opptak frå jordbruket på minst 5 mill. tonn CO₂-ekvivalentar samla for perioden 2021–2030. Intensjonsavtalen med jordbruket omfattar jordbruksaktivitet i fleire sektorar. Dette kapittelet omtaler klimaeffektar av aktivitetar i jordbrukssektoren og forklarer korleis desse bidreg til målet for utsleppskutt i ikkje-kvotepliktig sektor fram mot 2030, jf. klimalova.

3.2.2.1 Status for utslepp frå jordbruket og forventa utvikling

I 2022 var utsleppa frå jordbrukssektoren på 4,6 mill. tonn CO₂-ekvivalentar6, ein nedgang på 2,1 pst. frå 2021. Dette er om lag 9 pst. av dei totale norske utsleppa av klimagassar. Figur 3.17 syner korleis utsleppa frå jordbruket i 20217 fordeler seg på ulike kjelder.

Figur 3.17 Utslepp frå jordbruk i 2021 fordelte på ulike kjelder (mill. tonn CO₂-ekvivalentar).

Kjelder: Miljødirektoratet og Statistisk sentralbyrå

Frå 1990 til 2022 har utsleppa frå jordbruket gått ned med 6,9 pst. Viktige årsaker er mindre bruk av nitrogenhaldig mineralgjødsel, meir bruk av kraftfôr i staden for gras og betre yting i mjølkeproduksjonen, som har gjeve eit redusert tal på mjølkekyr. Ein stor auke i talet på ammekyr har til dels motverka denne reduksjonen i utslepp. Noreg har husdyrhelse i verdstoppen, og friske dyr med god fruktbarheit er meir klimavennlege enn dyr med dårlegare helse. Årsaka til dette er at det gjev behov for færre dyr enn til dømes i produksjonar med høg kalvedøyelegheit. Avlsarbeid og auka effektivitet har ført til at klimagassutsleppa frå mjølkeproduksjonen er redusert per produserte eining frå 1980 til i dag.

Utsleppa som er rekna inn under jordbrukssektoren, er i hovudsak metan (CH₄) frå husdyrtarmgass og gjødsellager og lystgass (N₂O) frå gjødsellager, gjødsla mark og organisk jord. Berekna utslepp heng difor tett saman med mengda husdyr, gjødsel og areal med dyrka organisk jord, sjå figur 3.17. Utsleppet av metan frå jordbruket er redusert med 6,3 pst. frå 1990 til 2022, medan utsleppet av lystgass frå jordbruket er redusert med 2,2 pst. På grunn av kompliserte prosessar og diffuse utslepp frå jord, er det stor uvisse rundt storleiken på utsleppa frå bruken av mineral- og husdyrgjødsel.

Forstørr bilete

Figur 3.18 Utslepp frå jordbruk – historiske utslepp og framskriving¹ (mill. tonn CO₂-ekvivalentar).

¹ Fordelinga for 2022 er ekstrapolert i og med at ein ikkje har ei slik fordeling i dei førebelse utsleppstala.

Kjelder: Finansdepartementet, Miljødirektoratet og Statistisk sentralbyrå

Utsleppa frå jordbruket utgjorde i 2022 omtrent 56 pst. av dei totale norske utsleppa av metan og 75 pst. av lystgassutsleppa.

Framskrivingane av klimagassutslepp som vart presenterte i Nasjonalbudsjettet 2023, viser at om vi føreset politikken som blir ført i dag, kan vi leggje til grunn at utsleppa som blir bokførte i jordbrukssektoren, vil liggje på om lag 4,7–4,8 mill. tonn CO₂-ekvivalentar per år fram til 2030, med andre ord om lag på nivået i dag. Det er difor nødvendig å styrkje arbeidet med å redusere utslepp no, som bidrag til å nå 2030-måla. Neste framskriving av klimagassutslepp blir presentert i Nasjonalbudsjett 2025. Figur 3.18 viser korleis utsleppa frå jordbruket har utvikla seg sidan 1990 og korleis dei er forventa å utvikle seg fram mot 2030.

Sektorambisjonen i jordbruket

Utgangspunktet for klimaarbeidet til regjeringa i jordbrukssektoren er intensjonsavtalen med organisasjonane i jordbruket (sjå omtale av intensjonsavtalen i boks 3.3 i klimastatus og -plan frå i fjor). Målet i intensjonsavtalen om eit kutt på 5 mill. tonn CO₂-ekvivalentar blir rekna mot framskrivingane gjevne i Nasjonalbudsjettet 2019. Tiltak innan arealbrukssektoren (LULUCF) skal målast mot nivået i 2016. I Meld. St. 13 (2020–2021) la ein til grunn at av måltalet i intensjonsavtalen på 5 mill. tonn, er kutt i utslepp og auke i opptak innan energi- og arealbruk venta å stå for 1 mill. tonn CO₂-ekvivalentar, medan resterande kutt på 4 mill. tonn er venta i jordbrukssektoren.

Seinare i dette kapittelet er effekten av tiltak som er innførte og tiltak det blir jobba med for å redusere utsleppa og auke opptaka i jordbrukssektoren, beskrivne. Dette gjev grunnlag for å vurdere kva som må til av ytterlegare innsats for å nå målet. Noreg har eit mål om å bli eit lågutsleppssamfunn i 2050. Nokre av tiltaka beskrivne i dette kapittelet kan ikkje kvantifiserast eller bokførast i utsleppsrekneskapen. Per no kan dei difor ikkje bidra til å oppfylle Noregs klimamål, men dei vil hjelpe med omstillinga av sektoren som er nødvendig for ei utvikling i tråd med lågutsleppssamfunnet. Det er eit mål at fleire av tiltaka som bidreg til redusert klimabelastning frå jordbruket, skal reknast inn i klimagassrekneskapen.

Utsleppskutt i jordbrukssektoren på 4 mill. tonn CO₂-ekvivalentar vil innebere at utsleppa i jordbruket går ned med om lag 9 pst. samanlikna med 1990-nivå i inneverande tiårsperiode. Hovudoppgåva jordbruket har er å produsere mat, og utsleppa frå jordbruket kan ikkje fullt ut fjernast. Regjeringa legg difor til grunn at det verken er mogleg eller ønskjeleg å kutte utsleppa i jordbruket like mykje som i andre sektorar. Årsaka er at ein ønskjer å halde ved lag matproduksjonen i Noreg. Utslepp av klimagassar frå jordbruk og husdyrhald er eit resultat av biologiske prosessar. Stortinget8 har stadfesta at biologiske prosessar ikkje kan sidestillast med utslepp av klimagassar som har utspring frå fossile kjelder, og at dei biologiske utsleppa frå jordbruksproduksjon difor ikkje kan fjernast fullt ut. Samstundes må jordbruket gjere sin del av jobben med å nå klimamåla, i all hovudsak gjennom reduserte utslepp per produserte eining. Avsnitta nedanfor syner at jordbruket allereie er godt i gang med klimakutta.

3.2.2.2 Indikatorar for jordbrukssektoren

Utsleppa frå jordbrukssektoren er eit resultat av kor mykje mat vi produserer, kva for matvarer vi produserer, og utsleppa per produserte eining. Utviklinga av indikatorar for bidraget frå jordbrukssektoren til 2030-målet er i startgropa og vil vidareutviklast. Målet er at indikatorane i sum skal gje eit godt bilete av status og utvikling mot ei grøn omstilling i jordbrukssektoren, det vil seie om ressursinnsatsen går i ønskt retning. Kapittel 4.4.1 omtaler indikatorar for grøn omstilling for heile økonomien.

Forstørr bilete

Figur 3.19 Sektorindikator 7 – Andel føretak som har gjennomført klimarådgjeving og teke i bruk klimakalkulator.

Redusert matsvinn og endra kosthald vil endra etterspurnaden etter mat, som vil påverka jordbruksproduksjonen og på den måten også påverka storleiken på klimagassutsleppet frå jordbruket. Indikatorar for jordbrukssektoren bør difor vise utviklinga i reduksjonen i matsvinnet i Noreg sett opp mot måla i Bransjeavtalen om reduksjon av matsvinn. Når det gjeld kosthald, kan ein god indikator vere delen av befolkninga som et i tråd med dei kvantitative måla i kostråda frå Helsedirektoratet. Ein viktig del av klimaomstillinga i jordbruket er forbetringar i produksjonen. For tiltak som forbetrar produksjonen, kan delen føretak som har gjennomført klimarådgjeving, delen føretak som har teke i bruk klimakalkulator, og delen areal med innvilga tilskot til miljøvennleg spreiing (sett opp mot totalt areal som kan spreiast på ein miljøvennleg måte) vere gode indikatorar. Sjå figur 3.19 for døme på dei to førstnemnde. Etter kvart vil det kunne innførast indikator for delen husdyrføretak som har teke i bruk metanhemmarar i fôret til drøvtyggjarar.

3.2.2.3 Arbeidet til regjeringa for å redusere utslepp i jordbrukssektoren

Regjeringa vektlegg grøn omstilling og berekraftig landbruk med lågare utslepp av klimagassar. Regjeringa legg vidare vekt på at tiltak ikkje skal auke dei globale utsleppa, og at dei ikkje skal gå ut over matproduksjonen. Regjeringa legg intensjonsavtalen med organisasjonane til grunn for klimaarbeidet i jordbruket framover.

Regjeringa planlegg for:

• Løyvingane til ordningar med klima- og miljøformål over jordbruksavtalen aukar med 1 113 mill. kroner for 2024. Avtalepartane i jordbruksoppgjeret vart samde om dette i mai 2023. Auken i løyvinga til ordningar med klima- og miljøeffekt inkluderer mellom anna midlar til gjødseltiltak, midlar til biogassordninga og midlar til å ferdigstille klimakalkulatorane. Satsinga inkluderer òg tiltak som skal styrkje oppslutninga om klimatiltak og dessutan styrkje kunnskapsgrunnlaget som skal bidra til oppfølging av klimaavtalen mellom staten og jordbruket, under dette bruk av metanhemmarar i fôret til drøvtyggjarar under norske forhold.
• Regjeringa gjer framlegg om ei auka løyving på 83,6 mill. kroner til Bionova. Total løyving i 2024 blir då 171,2 mill. kroner.
• Det vart vedteke i jordbruksoppgjeret 2023 å tildele 10 mill. kroner i prosjektmidlar til prosjektet MetanHUB for 2024. Det vart vidare vedteke å setje ned ei arbeidsgruppe som skal greie ut korleis husdyrtilskota til storfe og småfe kan utviklast frå å vere eit reint husdyrtilskot til òg å vere eit tilskot som bidreg til reduserte klimagassutslepp frå husdyrproduksjonen, mellom anna gjennom å fase inn krav eller insitament. Regjeringa har som mål at bruk av metanhemmande tilsetjingsstoff er innfasa i dei grovfôrbaserte husdyrproduksjonane i 2027.
• Regjeringa jobbar gjennom rekneskapsgruppa under intensjonsavtalen med å vidareutvikle kunnskapen om klimatiltak i jordbruket, slik at fleire tiltak på sikt kan innlemmast i utsleppsrekneskapen.
• Regjeringa vil greie ut korleis utsleppa av lystgass frå mineralgjødsel kan reduserast med samla om lag 0,2 mill. tonn CO₂-ekvivalentar fram til 2030.
• Regjeringa arbeider vidare med å styrkje og vidareutvikle arbeidet med sunt, berekraftig og klimavennleg kosthald og med å redusere matsvinnet, mellom anna gjennom:
• å greie ut effektive tiltak som kan bidra til sunnare kosthald, redusere sosiale skilnader i kosthald og danne grunnlag for ein heilskapleg og framtidsretta politikk på området.
• å greie ut tiltaks- og verkemiddelbruk for å nå målet om 50 pst. reduksjon av matsvinnet innan 2030 og korleis ei matkastelov skal inngå i ein samla verkemiddelbruk.
• Regjeringa arbeider vidare med å utvikle kunnskapen om jordbruk og klima, mellom anna kunnskapen om kva effekt ulike verkemiddel har på utsleppa, og korleis verkemidla betre kan innrettast for å vareta og balansere omsyna til dei landbrukspolitiske måla med klima- og miljømål. Arbeidet inkluderer mellom anna:
• å greie ut korleis ein kan talfeste utsleppsverknader av fleire klima- og miljørelevante ordningar i jordbruksavtalen.

Ein stor andel av ikkje-kvotepliktige utslepp kjem frå jordbrukssektoren. Verkemiddelapparatet omfattar primært støtte til ei meir klimavennleg drift. Dei årlege jordbruksoppgjera er den viktigaste arenaen for å forme ut og implementere verkemiddel i jordbrukssektoren. Det er nødvendig å vurdere nivået og utforminga på dei ulike verkemidla undervegs i perioden mot 2030 i lys av utviklinga i dei faktiske utsleppa. Under følgjer rapporteringa på utviklinga i verkemiddelbruken sidan i fjor. Figur 3.20 viser noverande verkemiddel for reduserte utslepp frå jordbruksrelatert aktivitet.

Forstørr bilete

Figur 3.20 Noverande verkemiddel for reduserte utslepp frå jordbruksrelatert aktivitet.

3.2.2.3.1 Klima- og miljøprofilen i jordbruksavtalen

I lys av 2030-forpliktinga til Noreg skal jordbrukspolitikken dreiast i ei meir klimavennleg retning, jf. Meld. St. 11 (2016–2017) og Prop. 121 S (2022–2023). Tiltak for å redusere utsleppa frå jordbruket vart sterkt prioriterte i årets jordbruksforhandlingar. Ei rekkje ordningar som bidreg til reduserte utslepp, vart styrkte. Det vart òg sett i gang viktig utgreiingsarbeid.

I jordbruksavtalen for året (Prop. 121 S (2022–2023)Endringer i statsbudsjettet 2023 under Landbruks- og matdepartementet (Jordbruksoppgjøret 2023 m.m.)) auka den totale budsjettramma med om lag 12 pst. Det vart avsett ein auke på 332 mill. kroner til dei målretta klima- og miljøordningane samanlikna med fjorårets forhandlingar, ein auke på 25 pst. Utover dette vart det òg avsett midlar til ordningar som bidreg til å skjøtte, halde ved like og utvikle kulturlandskapet gjennom aktiv drift. I sum aukar midlane til ordningar som er definerte å ha klima- og/eller miljøformål, med 1,1 mrd. kroner frå 2023 til 2024.

Jordbruksavtalen for 2024 legg opp til ein auke i inntektsmoglegheitene for landbruket på 23 pst. eller om lag 110 000 kroner per årsverk, frå 2023 før oppgjer til 2024. Avtalen bidreg til å kompensere for auka kostnader og legg opp til å redusere avstanden til andre grupper med 60 000 kroner. Avtalen skal bidra til å kompensere for auka kostnader og legg opp til å redusere avstand i inntekt til andre grupper. Det er likevel usikkert korleis auken i tilskot og fordelinga mellom dei ulike tilskota slår ut på produksjonen av dei ulike landbruksvarene, produksjonsmetodane og på miljøfotavtrykket. Det er difor ikkje mogleg å seie noko konkluderande om i kor stor grad jordbruksoppgjeret i år bidreg til å nå klimamålet på kutt av 5 mill. tonn CO₂-ekvivalentar i perioden 2021–2030, som er målet i avtalen med organisasjonane til jordbruket. Det er 37 000 avgjerdstakarar som må gjere sine val, og vêret speler òg ei stor rolle for resultata. Regjeringa vil setje i gang eit arbeid med å talfeste utsleppsverknader av fleire klima- og miljørelevante ordningar i jordbruksavtalen.

3.2.2.3.2 Klimatiltak på gardsnivå

Jordbruket kan redusere utsleppa sine per eining produsert gjennom til dømes betre gjødselhandtering og -lagring, utfasing av fossil energi og gjennom å stanse nydyrking av myr. Rådgjeving på gardsnivå vil framover vere viktig for at bonden skal gjere klimatiltak på garden sin.

Nokre av klimatiltaka blir ikkje bokførte i utsleppsrekneskapen som utslepp i jordbrukssektoren, og nokre tiltak kan per no ikkje kvantifiserast eller bli bokførte i utsleppsrekneskapen. Den nasjonale utsleppsrekneskapen er under kontinuerleg vidareutvikling, og rekneskapsgruppa for klimaavtalen har initiert fleire prosjekt som skal bidra til ein mest mogleg dekkjande rekneskap, sjå boks 3.6.

Bionova

Bionova skal vere eit verktøy for å nå klimamåla til Noreg for 2030 og målet om å vere eit lågutsleppssamfunn i 2050 gjennom å bidra til reduserte klimagassutslepp og auka karbonopptak og -lagring og verdiskaping gjennom overgang til ein meir sirkulær bioøkonomi basert på fornybare biologiske ressursar frå land og hav. Landbruks- og matdepartementet gjer framlegg om ei auka løyving utanfor jordbruksavtalen på 83,6 mill. kroner i 2024. Den totale løyvinga til Bionova på kap. 1152, post 70 i 2024 blir 171,2 mill. kroner.

Auken i løyving må mellom anna sjåast i samanheng med auka avgifter for veksthusnæringa og behov for å legge til rette for omstillingstiltak også i denne næringa. Det er ut over det behov for verkemidlar både innan omlegging til fornybar energi i jordbruket og verkemidlar som skal bygge opp under verdikjeder for mellom anna fôr, gjødsel, gjenbruk og smarte løysingar for ein effektiv matproduksjon. I tillegg til løyvinga på 83,6 mill. kroner vil løyvinga over jordbruksavtalen til Verdiskapingsprogrammet for fornybar energi og teknologiutvikling på 222 mill. kroner inngå i det samla budsjettet for Bionova. Samla løyving som Bionova forvaltar blir med det 393,2 mill. kroner for 2024.

Bionova er etablert som ei eining under Innovasjon Noreg. Det er etablert eit rådgjevande porteføljestyre for Bionova, der mellom anna staten, næringsorganisasjonar, aktørar innan bioøkonomien og aktørar med miljø- og klimafagleg kompetanse er representerte.

Det blir arbeidd med å etablere eit mål- og rapporteringssystem for Bionova. I dette arbeidet legg ein mellom anna vekt på å utvikle metodar som sikrar at effekten av tiltaka i Bionova i så stor grad som mogleg kan synleggjerast i utsleppsrekneskapen.

Husdyrgjødsel til biogass

Å behandle husdyrgjødsla i biogassanlegg reduserer metanutsleppet frå gjødsla. Sidan 2013 har det vore tilskot for å levere gjødsel til slik behandling. I 2022 vart 1,3 pst. av husdyrgjødsla behandla i biogassanlegg. I Miljødirektoratets rapport Klimatiltak i Norge mot 20309 er tiltaket effektberekna til 0,20 mill. tonn CO₂-ekvivalentar samla for perioden 2024–2030, på det vilkåret at delen husdyrgjødsel behandla på denne måten aukar til 25 pst. i 2030. Det er varsla ein stor auke i leveransar av husdyrgjødsel til biogassanlegg dei nærmaste åra, på grunn av stor utbyggingsaktivitet av biogassanlegg som tek imot husdyrgjødsel. Høgare energiprisar bidreg til å gjere bruk av biogass relativt meir lønnsamt. Fleire verkemiddel hjelper også til å auke etterspurnaden.

I 2022 vart det løyvd stønad til fem nye gardsanlegg for biogassproduksjon gjennom verdiskapingsprogrammet for fornybar energi og teknologiutvikling. Desse har ein samla kapasitet på 26 400 tonn gjødsel og fører til over ei dobling av noverande kapasitet på gardsnivå. Dersom alle desse anlegga kjem i drift i løpet av 2023, vil samla mottakskapasitet i 2024 på gardsanlegg vere på 50 000 tonn husdyrgjødsel. For sentraliserte anlegg har det også skjedd nye investeringar i 2022. Renevo har opna biogassanlegg på Stord og planlegg i 2024 å opne eit biogassanlegg i Etne med støtta frå Enova. I år opna òg Svanem Biogass i Trøndelag, noko som gir ein samla kapasitet på rundt 211 000 tonn husdyrgjødsel. Saman med gardsanlegg gjev dette ein forventa kapasitet på om lag 260 000 tonn husdyrgjødsel.

I statsbudsjettet for 2024 og jordbruksoppgjeret i 2023 var det semje om å auke løyvingane til støtteordningar for biogasshandsaming. Jordbruksoppgjeret gav ei ekstraløyving til verdiskapingsprogrammet for fornybar energi og teknologiutvikling på 70 mill. kroner for 2023, samstundes vart den ordinære løyvinga styrkt med 60 mill. kroner, til 220 mill. kroner i 2024. For tilskot til handsaming av husdyrgjødsel i biogassanlegg vart løyvinga styrkt med 9 mill. kroner til 22 mill. kroner. Opptrappinga svarer til at delen av husdyrgjødsla behandla på denne måten er venta å auke frå 1,3 pst. i 2022 til 2,2 pst. i 2023. Som følgje av årets jordbruksoppgjer er det lagt til grunn at tiltaksgjennomføringa aukar slik at utsleppa blir kutta med om lag 15 000 tonn CO₂-ekvivalentar fram til 2030.

Forskrift om organiske gjødselvarer regulerer bruken av biorest som gjødselvare i landbruket. Landbruksdirektoratet har saman med Miljødirektoratet og Mattilsynet utarbeidd eit forslag til nytt gjødselregelverk, som mellom anna foreslår endringar som i større grad legg til rette for at husdyrgjødsel og organisk avfall kan behandlast i biogassanlegg, og for at bioresten kan nyttast som gjødselvare i landbruket. Forslaget ligg til vurdering hos departementa. Bruk av husdyrgjødsel til biogassproduksjon kan vere ein mogleg strategi for å handtere gjødseloverskot.

Gjødselhandtering og -lagring

Miljødirektoratet har greidd ut tre ulike tiltak for å redusere klimagassane frå gjødsla med eit totalt reduksjonspotensial på om lag 0,1 mill. tonn CO₂-ekvivalentar i perioden fram til 2030. Sjå Boks 3.8.

Miljøvennleg spreiing av husdyrgjødsel

Miljøvennleg spreiing i form av nedlegging eller nedfelling på eng og raskare nedmolding på åker reduserer kontakten gjødsla har med luft, slik at mindre nitrogen går tapt som ammoniakk. Med det kan òg meir av nitrogenet takast opp direkte av plantane og behovet for bruk av mineralgjødsel kan reduserast. Dermed blir det mindre lystgass som blir danna både frå ammoniakk og frå mineralgjødsla. Meir miljøvennleg spreiing er med andre ord både lønnsamt for klimaet og for bonden. I Klimatiltak i Norge mot 2030 er tiltaket effektberekna til 0,082 mill. tonn CO₂-ekvivalentar i perioden fram til 2030. Effektberekninga er basert på at delen av husdyrgjødsla som blir spreidd med stripespreiar, om lag tredoblast frå nivået i 2020, til 64 pst., innan 2030, og at 25 pst. av gjødsla som blir spreidd på åker, blir molda ned innan ein time.

Delen gjødsel som blir spreidd med stripespreiar, er i røynda allereie i ferd med å doblast. Ein indikasjon for utviklinga er at delen av gjødsla med tilskot for miljøvennleg spreiing over regionale miljøprogram (RMP) har auka frå i overkant av 10 pst. i 2018 og 15 pst. i 2020 til nær 25 pst. i 2022. Frå 2021 til 2022 auka areala med RMP-tilskot til stripespreiing og nedfelling frå 731 000 daa til 892 000 daa. Ettersom RMP vart ytterlegare styrkt i jordbruksoppgjeret 2023, er det venta at delen av gjødsla med tilskot for miljøvennleg spreiing aukar til 35–40 pst. i 2024. Ei tredobling til 64 pst. innan 2030 er difor innan rekkjevidd. Som følgje av årets jordbruksoppgjer er det rekna med at tiltaksgjennomføringa aukar, slik at utsleppa blir kutta med om lag 3000 tonn CO₂-ekvivalentar fram til 2030.

Presisjonsgjødsling (mineralgjødsel)

Presisjonsgjødsling og delt gjødsling optimaliserer næringstilførselen til plantane og har såleis ein positiv avlingseffekt. Dette kan dermed bidra til reduserte utslepp til luft og til vatn og lågare klimagassutslepp per kilo avling. Potensial for utsleppsreduksjon er ikkje kvantifisert.

Tett dekke

Utforminga av gjødsellager kan verke inn på metan-, lystgass- og ammoniakkutslepp. Om gjødsla blir lagra opent, blottlagd for vêr og vind, kan særleg ammoniakkutsleppa auke. Difor blir det gjeve støtte over jordbruksavtalen gjennom SMIL-ordninga til tak på eksisterande gjødsellager og over IBU-ordninga til investeringstilskot til bygging av lager med fast toppdekke for husdyrgjødsel, biorest og anna organisk gjødsel.

I rapporten Klimatiltak i Norge mot 2030 er det presisert at for å få god effekt både mot utsleppa av ammoniakk og metan, er det best å sørgje for eit porøst dekke som flyt oppå gjødsla i form av til dømes ei skorpe, halm eller bork. Storfegjødsel evnar sjølv å danne skorpe om overflata får liggje uforstyrra, men ikkje svinegjødsel. Ifølgje Statistisk sentralbyrå sin landbruksteljing var om lag 43 pst. av all svinegjødsla lagra i utandørs lagerkum i 2020, for det meste i kummar utan dekke. Klimatiltak i Norge mot 2030 fann eit potensial for utsleppsreduksjon på 0,021 mill. tonn CO₂-ekvivalentar fram til 2030 om alle desse opne lagerkummane for svinegjødsel blir utstyrte med flytande dekke innan 2035. Som følgje av årets jordbruksoppgjer blir det lagt til grunn at tiltaksgjennomføringa aukar slik at utsleppa frå gjødsellager for svin blir kutta med om lag 7000 tonn CO₂-ekvivalentar fram til 2030.

Direktorata gjekk i framlegget sitt til nytt gjødselregelverk inn for å stille krav om dekke på lager for svinegjødsel. Regelverket er til vurdering i departementa.

Betre spreietidspunkt og lagerkapasitet for husdyrgjødsel

Spreiing av gjødsla om hausten gjev høg avrenning til vatn og dårleg utnytting av nitrogenet. Ved omfordeling slik at all gjødsla blir spreidd om våren eller sommaren, kan ein spare mineralgjødsel og tilhøyrande lystgassutslepp. I Miljødirektoratet sin rapport Klimatiltak i Norge mot 2030 er tiltaket effektberekna til 0,0032 mill. tonn CO₂-ekvivalentar fram til 2030. Ifølgje gjødselundersøkinga til SSB har delen av gjødsel spreidd om våren auka frå om lag 60 pst. i 2013 til 67 pst. i 2018 for eng og frå om lag 60 pst. i 2013 til knapt 85 pst. i 2018 på åker. Det blir teke sikte på å gjennomføre ei ny gjødselundersøking i 2024 slik at vi får oppdaterte tal.

Stans i nydyrking av myr

Nydyrking av myr vart forbode i 2020. Kommunen kan gje dispensasjon til nydyrking av myr i særlege tilfelle. 2021 var første året med statistikk over nydyrking av myr. Tala frå 2022 viser at det vart gjeve dispensasjon til nydyrking av 347 dekar myr i 2022. Dette er ein nedgang frå 2021, da det vart gjeve dispensasjon til nydyrking av 815 dekar myr. Dersom all nydyrking av myr stansar frå og med 2024, er det potensial for utsleppskutt på 0,44 mill. tonn CO₂-ekvivalentar fram til 2030. Utsleppsreduksjonane fordeler seg mellom lystgass, som blir bokført i jordbrukssektoren, og CO₂, som blir bokført i skog- og arealbrukssektoren.

Tiltak som per i dag ikkje kan skrivast i utsleppsrekneskapen

Nokre tiltak kan per i dag ikkje kvantifiserast eller bokførast i utsleppsrekneskapen. Dette gjeld til dømes tiltak for å betre fôret, dyrehelsa, fruktbarheita og avl. Det skjer mykje forsking på å betre grovfôrkvaliteten og utviklinga av fôr som gjev reduserte metanutslepp. Dette er tiltak som potensielt vil kunne gje store utsleppskutt. På sikt vil desse tiltaka kunne inkluderast i utsleppsrekneskapen.

Fangvekstar

Formålet med fangvekstar som klimatiltak er å ha eit plantedekke om seinhausten og vinteren for å lagra karbon frå atmosfæren i biomasse og jord. I Miljødirektoratet sin rapport Klimatiltak i Norge mot 2030 er det rekna på effekten av å seksdoble arealet med fangvekstar til 820 000 dekar i 2030, noko som er effektberekna til 0,29 mill. tonn CO₂-ekvivalentar samla for perioden fram til 2030. Ei slik oppslutning vil tilseie at tiltaket femner om nær 30 pst. av kornarealet.

Det har vore tilskot til bruk av fangvekstar over regionale miljøprogram (RMP) over fleire år. Med nasjonalt program for jordhelse som vart lansert i 2020 og påfølgjande jordbruksoppgjer, har bruken av fangvekstar fått auka merksemd og prioritet i miljøprogramarbeidet. Areal med fangvekst var nær 130 000 daa i 2022, ein auke med 50 pst. frå 2021 og ei tredobling frå 2018. Styrkte løyvingar til RMP i jordbruksoppgjeret 2023 legg til rette for at denne utviklinga kan halde fram.

Reduserte metanutslepp frå husdyrhald gjennom avl, dyrehelse og betre grovfôrkvalitet

Det er i gang mykje viktig arbeid for å redusere metanutsleppa frå husdyrproduksjonen. Betre kvalitet på grovfôret er eitt tiltak som gjev mindre metanproduksjon frå vomma på kua. Betre grovfôr kan også redusere behovet for kraftfôr. Prosjektet Grovfôr 2020 viste at det er store variasjonar i grovfôrkvaliteten på relativt like gardar, noko som tilseier at mange bønder har potensial for å betre grovfôrkvaliteten.

Noreg har ei husdyrhelse i verdstoppen. God dyrehelse og fruktbarheit hos dyra er viktig for å avgrense klimagassutsleppa frå husdyra.Norsk raudt fe (NRF) er den mest utbreidde storferasen i Noreg. GENO arbeider med avl på meir klimavennlege NRF-kyr. GENO har ambisjonar om at førstegenerasjons NRF-kyr i produksjon som er valde ut på grunnlag av metanutslepp, kan skje i 2026–2027. I jordbruksavtalen for 2017 vart det avsett 15,5 mill. kroner til eit fireårig avlsprosjekt i regi av GENO, der GENO og samarbeidspartnarar bidreg med ein tilsvarande sum. Midlane skulle bidra til å greie ut moglegheitene for å inkludere lågare metangassutslepp i avlsarbeidet på NRF mjølkekyr, samstundes som det blir teke omsyn til andre eigenskapar som produksjon, fruktbarheit, helse og auka fôreffektivitet. Sjå meir informasjon om dette i kapittel 3.5.2 i Prop. 121 S (2022–2023) Jordbruksoppgjøret 2023.

Reduserte metanutslepp frå husdyrhald gjennom tilsetjingsstoff i fôret

Tilsetjingsstoff i fôret til drøvtyggjarar blir det forska mykje på, både i Noreg og internasjonalt. Forskinga viser eit høgt potensial for utsleppsreduksjonar, opptil 30 pst. Denne typen fôrtilsetjingar finst allereie på marknaden, men det er behov for meir utprøving av korleis tilsetjingane kan takast i bruk under rådande drifts- og fôringsregime i Noreg, og korleis bruk og effekt kan dokumenterast under norske forhold. Metanhemmarar er allereie tekne i bruk i fleire land i Europa. Det er nyleg etablert eit utviklingsprosjekt, MetanHUB, for implementering og oppfylling av mål om reduksjon av metanutslepp i jordbruksnæringa, der Tine er prosjekteigar og andre aktørar i jordbruket er med. Formålet med MetanHUB er å teste ut bruk og effekt av metanhemmarar som tilsetjingsstoff i fôret i husdyrproduksjonen under norske forhold. Dette skal bidra til reduserte klimagassutslepp, og dette skal vere eit viktig bidrag til å oppfylle intensjonsavtalen om klima mellom staten og jordbruksorganisasjonane. Partane i jordbruksoppgjeret vart i år samde om å støtte dette prosjektet med 10 mill. kroner for 2024 og med atterhald om løyving fram til 2027, sjå kapittel 7.3.2 i Prop. 121 S (2022–2023) Jordbruksoppgjøret 2023. Avtalepartane i jordbruksoppgjeret vart også samde om å setje ned ei arbeidsgruppe med formål å gjere ei vurdering av korleis ein kan utvikle husdyrtilskota til storfe og småfe frå å vere eit reint husdyrtilskot til også å vere eit tilskot som bidreg til reduserte klimagassutslepp frå husdyrproduksjonen. Arbeidsgruppa skal vurdere korleis metanhemmarar i fôr kan takast i bruk. Arbeidsgruppa skal levere rapporten sin innan 31. oktober 2024. Sjå meir informasjon om dette i kapittel 3.5.2 i Prop. 121 S (2022–2023) Jordbruksoppgjøret 2023. I utrekningane ligg det til grunn ei konservativ berekning av dette tiltaket, som syner at klimagassutsleppa frå jordbruket potensielt blir redusert med om lag 1,4 mill. tonn CO₂-ekvivalentar samla fram til og med 2030. Denne berekninga føreset ein effekt på 20 pst. metanreduksjon ved bruk av metanhemmarar og ei innfasing hos 80 pst. av drøvtyggjarane frå 2026. Dersom ein føreset ein effekt på 30 pst. metanreduksjon og 100 pst. innfasing frå 2027, er reduksjonspotensialet berekna til om lag 2,9 mill. tonn CO₂-ekvivalentar samla fram til og med 2030.

Klimarådgjeving og klimakalkulatoren

Klimakalkulatoren er eit digitalt verktøy som er utvikla for landbruksnæringa og den norske bonden. Kalkulatoren gjev bonden oversikt over utslepp og kva for moglegheiter som finst både for å redusere utslepp og binde karbon som finst på gardsnivå. Partane i jordbruksoppgjeret vart i år samde om å støtte vidareutvikling av klimakalkulatoren med 10 mill. kroner for 2024. Tine har mobilisert mjølkeprodusentane sine til å ta i bruk klimakalkulatoren gjennom å gje eit berekraftstillegg for dei som tek i bruk kalkulatoren. Per august 2023 har 75 pst. (om lag 5 100) av Tines mjølkeprodusentar køyrt klimaberekningar på gardane sine. Totalt har om lag 7 700 føretak køyrt klimaberekningar på garden sin. Frå og med 2021 er det etablert tilskot til klimarådgjeving på gardsnivå over ordninga Regionale miljøprogram. Ordninga skal evaluerast fram til jordbruksoppgjeret 2024.

Tiltak som blir bokførte i andre sektorar

Ein del av utsleppa frå jordbruksaktivitetar blir ikkje bokførte som utslepp i jordbruket: Til dømes blir utslepp frå traktorar og maskiner bokførte i transportsektoren, medan utslepp og opptak av CO₂ frå jordbruksareal blir bokførte i arealbrukssektoren. Klimaavtalen med jordbruket omfattar klimatiltak som kan tilskrivast all jordbruksaktivitet innanfor sektorane jordbruk, transport, oppvarming av bygg og arealbruk (unnateke skog) i den offisielle klimagassrekneskapen. Sidan januar har regjeringa innført omsetningskrav for drivstoff til ikkje-veggåande maskiner. Dette vil gje utsleppskutt frå traktorar og maskiner. Frå 2025 er det forbod mot bruk av mineralolje til oppvarming av driftsbygningar i landbruket. Dette vil bidra tilutsleppskutt. Som tidlegare omtalt vil ytterlegare restriksjonar på nydyrking av myr gje utsleppskutt. Sjå kapittel 3.2.1 (transport), 3.2.3 (oppvarming) og 3.2.6 (Skog- og arealbrukssektoren) for nærmare omtale av desse sektorane.

3.2.2.3.3 Forbruksendringar

Åtferdsendringar kan bidra til vesentlege utsleppsinnsparingar. Ifølgje Klimatiltak mot 2030 ligg det største potensialet for utsleppskutt i jordbrukssektoren i forbruksendringar. Om kvar og ein av oss følgjer kostråda frå Helsedirektoratet og vi når målet om å halvere matsvinnet, vil jordbruket tilpasse seg etterspurnaden og endre produksjonen. Det vil kunne redusere utsleppa med til saman 5,8 mill. tonn CO₂-ekvivalentar i perioden fram til 2030. Desse endringane er omfatta av intensjonsavtalen med jordbruket (del B).

Krav til offentlege anskaffingar

Regjeringa har som omtalt i kap. 3.1.3 skjerpt dei alminnelege krava for å vareta klima- og miljøomsyn ved anskaffingar, jf. endringar i anskaffingsforskrifta mfl. av 1. august 2023. Endringane inneber at klima- og miljøomsyn som hovudregel må bli vekta med minimum 30 pst. i offentlege anskaffingar. Alternativt kan det stillast klima- og miljøkrav i kravspesifikasjon dersom det er klart at det gjev ein betre klima- og miljøeffekt. Regelendringane tek til å gjelde 1. januar 2024 og vil få betydning for anskaffingar det offentlege gjer av mat- og måltidstenester.

Kosthald

Endringar i kosthaldet til befolkninga er avhengig av at fleire tiltak verkar saman på tvers av sektorar, og av at offentlege, private og frivillige aktørar samarbeider godt. Effekten av enkelttiltak er utfordrande å måle og vanskelege å vurdere isolert frå alt anna som skjer samstundes. Ifølgje rapportar frå Verdshelseorganisasjonen og Helsedirektoratet er ein samansett og brei innsats nødvendig for å oppnå resultat.

Samarbeidet mellom helsestyresmaktene og matvarebransjen om å leggje til rette for eit sunt kosthald (intensjonsavtalen om tilrettelegging for eit sunnare kosthald) held fram. Avtalen varer til 31. desember 2025.

Helsedirektoratet har hovudansvaret for kommunikasjonen til befolkninga om kosthald. Det er utvikla eit overbyggjande kommunikasjonskonsept for levevanane, kalla LEV. LEV-konseptet blir brukt i den kontinuerlege kommunikasjonen og inneheld ulike tema innan folkehelse, mellom anna kosthald. Kampanjen har som mål at fleire skal ete meir frukt og grønsaker, grove kornprodukt og fisk og sjømat. Helsedirektoratet vil køyre Nøkkelhòlskampanje hausten 2023.

Den årlege rapporten om utviklinga i norsk kosthald syner at forbruket av frukt og bær har gått ned dei siste åra, medan forbruket av grønsaker har auka litt. Engrosforbruket av kjøtt totalt (inkludert kjøttbiprodukt) auka frå 38 til 74 kilo per person per år i perioden 1959–2008. Frå 2015 til 2019 gjekk forbruket noko ned, men det gjekk sidan opp til 79 kilo per person i 2021. Det samla engrosforbruket av raudt kjøtt (svin, storfe/kalv, sau/lam og geit/kje) auka frå 32 til 53 kilo per person per år i perioden 1959–2007. Frå 2015 til 2019 gjekk forbruket ned frå 53 til 48 kilo per person per år. Frå 2020 til 2021 har engrosforbruket av raudt kjøtt gått opp frå 50,5 til 53 kilo per person per år. Tal publiserte av Budsjettnemnda for jordbruket i april 2023 syner at engrosforbruket av kjøtt i 2022 var noko lågare enn i 2020. Forbruket av fisk og sjømat har gått ned med 12 pst. (rekna som heil ureinsa fisk) sidan 2015. Forbruket har endra seg lite dei siste åra.

Dei nye nordiske ernæringsråda vart publiserte i juni 2023. I tillegg til ei oppdatering av råda frå ein helsefagleg ståstad er omsynet til klima- og miljømessig påverknad teke inn der det ligg føre vitskapleg grunnlag for det. Dei norske kostråda skal oppdaterast på bakgrunn av dei nye nordiske tilrådingane, men dei norske kostråda vil framleis vere baserte på helse. Omsynet til klima- og miljømessig påverknad skal omtalast i eit eige avsnitt, men ikkje vere ein integrert del av råda. Det er Helsedirektoratet som er ansvarleg for å oppdatere dei norske kostråda.

Berekraft er eit viktig element i det nasjonale kosthaldsprogrammet Fiskesprell. I Matjungelen, som er eit aktivitetsprogram for barnehage og SFO, står òg mat som er bra for både kroppen og kloden, sentralt.

Regjeringa la fram ny folkehelsemelding Meld. St. 15 (2022–2023) i vår. Som oppfølging av denne er det sett ned ei ekspertgruppe som skal komme med tilrådingar om effektive tiltak som kan bidra til sunnare kosthald, redusere sosiale skilnader i kosthald og danne grunnlag for ein heilskapleg og framtidsretta politikk på området. Gruppa skal levere tilrådingane sine innan utløpet av 2023.

Regjeringa vil halde ved lag og vidareutvikle arbeidet om at eigarskapen til kosthaldsarbeidet i departementa og forankringa i kommunane skal bli betre. Helsedirektoratet og Miljødirektoratet har gjennomført ei undersøking i kommunar og fylkeskommunar for å kartleggje arbeidet som blir gjort med kosthald, ernæring og klima/berekraft. Informasjonen vil inngå som del av grunnlaget for det vidare arbeidet til styresmaktene med å fremje eit sunt og klimavennleg kosthald.

Matsvinn

Bransjeavtalen om reduksjon av matsvinn er det viktigaste verkemiddelet Noreg har for å redusere matsvinnet nasjonalt. I bransjeavtalen har fem departement og tolv bransjeorganisasjonar gått saman for å halvere matsvinnet i Noreg innan 2030, samstundes er det fastsett delmål for 2020 og 2025. Alle verksemder som representerer verdikjeda for mat, er inviterte til å slutte seg til bransjeavtalen. Per september 2023 har 126 verksemder slutta seg til avtalen. Mange av desse er store og sentrale aktørar i mat- og sjømatbransjen, men det er òg med ein del mindre enkeltbedrifter. Stadig fleire gjer ein innsats for å rapportere, førebyggje og innføre tiltak mot matsvinn i eiga verksemd. Det har auka kunnskapen om omfanget av og årsakene til matsvinn i ulike delar av verdikjeda for mat.

I samsvar med avtalen skal det kvart femte år stillast saman ein hovudrapport for å gje ein status for korleis partane ligg an til å nå måla i avtalen. Resultata frå den første hovudrapporteringa frå bransjeavtalen om reduksjon av matsvinn10 vart lagde fram i desember 2021. Delmålet for 2020 var ein reduksjon på 15 pst. frå 2015. Til hovudrapporteringa var det Matvett, Landbruksdirektoratet og Sintef Ocean som hadde ansvaret for å koordinere og samle inn data om mengder avfall og utarbeide statistikk innanfor dei sektorane dei har ansvaret for. Miljødirektoratet samanstilte hovudrapporten, som gjev ein overordna presentasjon av resultata som er framstilte i dei enkelte rapportane frå sektorane. Resultata viser at det er kutta omkring 10 pst. matsvinn frå 2015 til 2020. Det er knytt uvisse til talgrunnlaget på grunn av ulik rapportering mellom sektorane, og resultata av måloppnåinga må reknast som eit estimat.

Når det gjeld berekning og rapportering av matsvinn og matavfall, har Miljødirektoratet og Landbruksdirektoratet fått i oppdrag å vurdere definisjon, metode og statistikkutvikling på dette området. Arbeidet blir gjort i samarbeid med Fiskeridirektoratet og SSB. I juli la EU-kommisjonen fram forslag til bindande mål for reduksjon av matavfall, og arbeidsgruppa skal vurdere ein ny definisjon sett i lys av måla og definisjonane i EU og FN. Det er også ønskjeleg at metodane og statistikken på området blir forbetra, spesielt med tanke på representativitet i ulike sektorar. Dette arbeidet har frist for leveranse 1. oktober 2023.

Den 7. februar 2023 sette Klima- og miljødepartementet og Landbruks- og matdepartementet ned eit utval som skal greie ut tiltaks- og verkemiddelbruk for å nå målet om 50 pst. reduksjon av matsvinnet innan 2030, og korleis ei matkastelov skal inngå i ein samla verkemiddelbruk. Arbeidet skal ha ei brei tilnærming både til tiltak og verkemiddel og til sjølve verdikjeda. Det er viktig å identifisere dei viktigaste barrierane som hindrar reduksjon av matsvinnet, slik at desse inngår som grunnlag for vurderingane. Samfunnsøkonomiske vurderingar av ein samla verkemiddelbruk basert på foreslåtte tiltak og verkemiddel skal inngå i arbeidet. Utvalet skal ferdigstille utgreiinga innan utgangen av 2023.

Staten skal bidra til å redusere matsvinn i offentlege verksemder, mellom anna ved å i større grad kartleggje og rapportere matsvinn. Framover vil departementa som har signert bransjeavtalen, arbeide vidare for å auke oppslutninga til avtalen. Regjeringa er i dialog med mellom anna opplysningskontora i landbruket og Sjømatrådet om å styrkje arbeidet deira for redusert matsvinn.

Partane i bransjeavtalen om reduksjon av matsvinn vil framover saman jobba målretta for å sikre at mat som kan etast, ikkje blir kasta, og for at neste delmål om 30 pst. reduksjon innan 2025 blir oppnådd. Det blir jobba for at fleire bedrifter i alle sektorar innfører tiltak og utviklar løysingar som kuttar matsvinnet ytterlegare i eiga verksemd, gjennom auka samarbeid i verdikjeda. Styresmaktene vil halde fram med arbeidet for å auke oppslutninga om kutt i matsvinn i offentleg sektor og involvere kommunesektoren tettare i arbeidet. Ei anna viktig oppgåve framover blir å styrkje kunnskapen blant forbrukarane om korleis matsvinn kan reduserast, mellom anna gjennom forbrukarretta kampanjar og å utvikle verktøy som gjer det lettare for forbrukarane å bruke den maten dei kjøper, før han blir gammal.

3.2.2.4 Økonomiske og administrative konsekvensar

Regjeringa satsar på klimatiltak som i tillegg til å redusere klimagassutslepp også bidreg til andre samfunnsmål som betre vassmiljø, større biologisk mangfald, klimatilpassing og reduserte utslepp til luft. Dette inneber tiltak som betre gjødselhandtering og auka bruk av norske ressursar. Fleire av desse tiltaka vil ha høgare samfunnsnytte enn det som kjem fram når ein analyserer klimaeffekten, og fleire av tiltaka bidreg dessutan til god agronomi.

Andre tiltak vil kunne ha negative konsekvensar på andre samfunnsmål, som busetnad og kulturlandskap. Tidlegare undersøkingar har vist at forbruksendringar i form av eit kosthald i tråd med kostråda kan gje potensielle gevinstar på totalt 154 mrd. kroner per år. Dette inkluderer reduserte helsetenestekostnader på om lag 12 mrd. kroner per år. Redusert matsvinn og endra kosthald gjev endringar i etterspurnaden. Det inneber at jordbruket må endre samansetjingane og mengdene av kva som blir produsert. Ei slik omstilling kan få konsekvensar for jordbrukspolitiske mål, som måla om mattryggleik og beredskap, landbruk i heile landet og måla om å auke matproduksjonen basert på eigne ressursar. Det vil difor bli viktig å innrette verkemidla slik at ulike omsyn blir balanserte i størst mogleg grad. Til dømes vil færre dyr på beite ha negativ verknad på artar og naturtypar som er avhengige av dyras beiting, tråkk og møkk. Endra avlingsmønster frå korn og gras til dyrefôr til meir frukt, grønt og bær kan auke bruken av plantevernmiddel og avrenning av næringsstoff, som delvis kan vegast opp av avbøtande tiltak som fangvekstar eller økologisk drift.

I årets jordbruksoppgjer prioriterte regjeringa arbeidet med grøn omstilling og å vareta eit berekraftig landbruk, både knytt til arbeid med miljøretta tiltak og reduksjon av klimagassar, irekna oppfølging av intensjonsavtalen med jordbruket om klima og biobasert sirkulærøkonomi. Det vart landa ei semje mellom partane om ei satsing på kulturlandskap, auka bruk av beite og midlar for å vareta artsmangfaldet. Avtalepartane vart òg samde om ei styrkt satsing på frukt og grønt. Alt dette er med på å vri jordbruksavtalen i ei meir klima- og miljøvennleg retning.

3.2.2.5 Forventa utsleppsreduksjonar mot 2030 av arbeidet til regjeringa

Utsleppsframskrivinga syner at utslepp frå jordbrukssektoren basert på vedteken politikk vil liggje på om lag 4,7–4,8 mill. tonn CO₂-ekvivalentar per år fram til 2030, med andre ord om lag på nivået i dag.

Utgangspunktet for klimaarbeidet til regjeringa i jordbrukssektoren er intensjonsavtalen med organisasjonane i jordbruket om ein samla reduksjon i utslepp og ein auke i opptak frå jordbruket på minst 5 mill. tonn CO₂-ekvivalentar samla for perioden 2021–2030. Regjeringa legg til grunn at 4 mill. tonn av dette er venta bokført i jordbrukssektoren i utsleppsrekneskapen, medan 1 mill. tonn er venta kutta frå energi- eller arealbruken i jordbruket. Den effektberekna politikken regjeringa planlegg for i jordbrukssektoren vil gi utsleppskutt på om lag 1,8 mill. tonn CO₂-ekvivalentar i perioden fram mot 2030. Det er fleire tiltak i jordbruket der det per no ikkje er nok data eller metodar for å kunne godskrive i utsleppsrekneskapen. Det er eit mål å vidareutvikle kunnskapen om klimatiltak i jordbruket, slik at fleire tiltak på sikt kan innlemmast i utsleppsrekneskapen. Rekneskapsgruppa under intensjonsavtalen arbeider med å skaffe betre kunnskapsgrunnlag, dokumentasjon og aktivitetsdata for nye og eksisterande tiltak. Figur 3.21 syner korleis utsleppa frå jordbruket har utvikla seg fram til i dag, forventa utsleppsutvikling fram mot 2030 med politikken i dag, og politikk og verkemiddel regjeringa planlegg for.

Forstørr bilete

Figur 3.21 Historiske utslepp og forventa utsleppsreduksjonar mot 2030 som blir krediterte jordbrukssektoren i utsleppsrekneskapen.

Kjelder: Statistisk sentralbyrå, Miljødirektoratet, Finansdepartementet og Klima- og miljødepartementet

3.2.3 Oppvarming, fluorgassar og andre kjelder

3.2.3.1 Status for sektorane

Utslepp frå produkt med fluorgassar (f-gassar) og andre kjelder ikkje allereie nemnde utgjorde i 2,7 mill. tonn CO₂-ekvivalentar, rundt 5,5 pst. av dei totale utsleppa eller rundt 11 pst. av dei ikkje-kvotepliktige utsleppa (sjå figur 3.22). Utsleppa auka med om lag 1 pst. frå 2021 til 2022, og framskrivne utslepp viser ein reduksjon på 32 pst. til 2030 (sjå figur 3.22). For fleire av desse kjeldene blir det ikkje lagt fram førebelse utsleppstal, og det er berre totalt utsleppstal som er tilgjengeleg for 2022. Detaljert utsleppstall for 2022 vil difor ikkje vere tilgjengelege før Statistisk sentralbyrå legg fram endelege utsleppstal i november 2023.

Figur 3.22 Andre utslepp i 2021 fordelte på ulike kjelder (mill. tonn CO₂-ekvivalentar).

Kjelder: Miljødirektoratet og Statistisk sentralbyrå

Forstørr bilete

Figur 3.23 Andre utslepp – historiske utslepp og framskriving (mill. tonn CO₂-ekvivalentar).

Dei førebelse utsleppstala inneheld ikkje informasjon på dette detaljnivået, og utsleppstala for 2021 er difor estimerte for enkelte av kjeldene.

Kjelder: Finansdepartementet, Miljødirektoratet og Statistisk sentralbyrå

Produkt med f-gassar

Fluorhaldige gassar (f-gassar) skil seg frå dei andre klimagassane ved at dei er produkt eller forureiningar frå industriprosessar og ikkje finst naturleg i atmosfæren. Gassane blir delte inn i hydrofluorkarbon (HFKar), perfluorkarbon (PFKar) og svovelheksafluorid (SF₆). Mange av dei er sterke klimagassar – det vil seie at dei har høgt globalt oppvarmingspotensial (GWP).11 SF₆ har til dømes ein GWP-faktor på 23 500 for ein tidshorisont på 100 år. Det inneber at SF₆ forårsakar 23 500 gonger så mykje oppvarming som ei tilsvarande mengd CO₂ sett i eit 100-årsperspektiv.

HFK-gassar er industrielt framstilte gassar som er nytta mellom anna i kuldeanlegg, varmepumper og luftkondisjonering, og er den største kjelda til utslepp av f-gassar i dag. Utsleppa av HFK har auka frå eit ubetydeleg nivå i 1990 etter at gassane vart fasa inn som erstatning for ozonreduserande gassar. Utslepp av PFK kjem frå aluminiumsindustrien og er kvotepliktige. SF6 blir først og fremst brukt som isolasjonsmedium i elektriske anlegg. Utslepp av PFK og SF6 har hatt ein stor reduksjon sidan 1990. Figur 3.24 viser utviklinga på utslepp av dei ulike f-gassane frå 1990.

Forstørr bilete

Figur 3.24 Historisk utslepp av dei ulike f-gassane (mill. tonn CO₂-ekvivalentar).

Kjelde: Miljødirektoratet

Oppvarming

Energien til oppvarming i Noreg er i stor grad basert på elektrisitet frå fornybare energikjelder som vasskraft og vindkraft og har difor låge utslepp. Utsleppa var på omkring 0,6 mill. tonn CO₂-ekvivalentar i 2022. Utslepp frå oppvarming i andre næringar og bustader er i hovudsak CO₂ frå forbrenning av fyringsolje og gass. Utsleppa frå denne kjelda er redusert med om lag 80 pst. sidan 1990. Utsleppa gjekk opp rundt 12 pst. frå 2021 til 2022, ifølgje førebelse tal frå SSB. Utsleppa frå bruken av mineralolje til oppvarming i næringar og hushald var i 2021 reduserte med 99 pst. samanlikna med 1990. Forbodet mot å bruke mineralolje til oppvarming av bygg, som tok til å gjelde i 2020, inneber at oppvarming av bygg framover i svært liten grad vil ha utslepp frå bruk av mineralolje. Det vil likevel framleis vere utslepp frå bruken av gass og frå metanutslepp frå vedfyring. I 2030 er utsleppa frå oppvarming av bygg pårekna å vere 0,3 mill. tonn CO₂-ekvivalentar.

Metan frå avfallsdeponi

Metanutsleppa frå avfallsfyllingar stod for 3,6 pst. av dei ikkje-kvotepliktige utsleppa i 2021. Desse utsleppa er reduserte med nesten 60 pst. sidan 1990 på grunn av forbod mot å deponere våtorganisk avfall frå 2002 (utvida til alt nedbryteleg avfall i 2009) og oppsamling av gass frå eldre fyllingar. Utsleppa er venta å gå vidare ned mot 2030.

Andre kjelder

Kjelder som løysemiddel, avløp og avløpsreinsing, kompostering og biogassanlegg og bensin- og gassdistribusjon står for dei resterande 2,2 pst. av dei ikkje-kvotepliktige utsleppa i 2021. Utslepp frå avløp, primært lystgass, har blitt reduserte sidan 1990 trass i ein stor auke i folketalet. Kompostering og biogassanlegg aukar òg, men er framleis ei lita kjelde til metanutslepp.

Det er ikkje inkludert nokon indikatorar for f-gassar, oppvarming og andre kjelder, da det førebels ikkje er utvikla nokon relevante indikatorar. Det vil kontinuerleg bli vurdert om indikatorar for desse områda også kan inkluderast.

3.2.3.2 Arbeidet til regjeringa for å redusere utslepp i sektorane

Klimaavgiftene er det viktigaste verkemiddelet for å redusere utsleppa. Alle ikkje-kvotepliktige utslepp av fluorgassar og alle utslepp frå oppvarming er ilagde den generelle satsen i avgiftene på ikkje-kvotepliktige utslepp. Regjeringa planlegg for å:

• auke det generelle nivået på avgiftene på ikkje-kvotepliktige utslepp til 1 176 for ikkje-kvotepliktige utslepp i tråd med ei opptrapping til 2 000 2020-kroner per tonn CO₂ i 2030. Dette vil verke inn på utsleppa frå oppvarming av bygg og på alle utslepp frå bruk og behandling av f-gassar
• greie ut forbod mot fossil gass til oppvarming av bygg under oppføring med sikte på ikraftsetjing i 2025

Det har også i seinare år vore jobba for å auke informasjonen og tilsynet med regelverket for dei fluorhaldige gassane HFK. Miljødirektoratet har mellom anna betra rettleiinga om fluorhaldige gassar på nettsida si og arrangert eit informasjonsmøte for ramma bransjar for å informere om EU-kommisjonen sitt forslag til nytt regelverk for fluorhaldige gassar. Miljødirektoratet har òg gjennomført tilsynsaksjonar retta mot etterleving av regelverket.

Den gradvise opptrappinga av avgiftene på ikkje-kvotepliktige utslepp er eit viktig verkemiddel for å fase ut bruken av fossil gass til oppvarming av bygningar, i mellombels byggvarme og tørking av bygg under oppføring. Miljødirektoratet har levert eit oppdatert kunnskapsgrunnlag om barrierar og potensial for utsleppskutt i byggje- og anleggsverksemd. Utfasing av fossil gass til mellombels byggvarme og byggtørk og utfasing av fossil gass til oppvarming er tiltak som blir trekte fram i rapporten som Klima- og miljødepartementet no følgjer opp, og behovet for forsterka verkemiddelbruk blir vurdert i samråd med departement dette gjeld. Klima- og miljødepartementet har gjeve Miljødirektoratet, i samarbeid med Noregs vassdrags- og energidirektorat og Reguleringsmakta for energi, i oppdrag å greie ut eit forbud mot bruk av fossil gass i mellombes byggvarme og byggtørk med sikte på ikraftsetjing i 2025.

Det blir stadig arbeidd med å auke materialattvinninga av avfall, mellom anna gjennom auka utsortering av plastavfall og brukte tekstilar til materialattvinning. Slike endringar vil innebere meirkostnader. 1. januar 2023 vart nye utsorteringskrav for plastavfall gjeldande. Estimata til Miljødirektoratet viser at det fører til ein årleg meirkostnad på 4 825 kr/tonn plastavfall for hushalda og 7 194 kr/tonn plastavfall for næringsverksemdene som genererer hushaldsliknande avfall. Sommaren 2023 sende Miljødirektoratet forslag til nye endringar i avfallsforskrifta med krav om utsortering, separat innsamling og materialattvinning for mellom anna tekstilavfall på høyring. Det er store variasjonar i kostnadene avhengig av kva løysing som blir vald for innsamling av tekstilane. Spennet i den årlege meirkostnaden knytt til kravet om separat innsamling av tekstilar er estimert til ein stad mellom 20,7 mill. kroner i innsparing og 17 mill. kroner i kostnad.

3.2.4 Industri og energiforsyning

3.2.4.1 Status for utsleppa frå industri- og energiforsyning

Innan industri og bergverk gjekk utsleppa ned med 0,7 pst. frå 2021 til 2022. Dei er no 39,8 pst. lågare enn i 1990.

Forstørr bilete

Figur 3.25 Utslepp frå industri og energiforsyning (mill. tonn CO₂-ekvivalentar) – historiske utslepp og framskriving.

Kjelder: Finansdepartementet, Miljødirektoratet og Statistisk sentralbyrå

I 2022 låg utsleppa av klimagassar frå kvotepliktig industri på 10,7 mill. tonn CO₂-ekvivalentar, svarande til om lag ein femtedel av dei samla norske klimagassutsleppa. Dei største kvotepliktige utsleppa frå industrien kjem frå ferrolegeringsindustri, aluminiumsindustri, sementindustri, mineralgjødselindustri, treforedlingsindustri og kjemisk industri. Store kjelder til klimagassutslepp er bruken av kol som reduksjonsmiddel i metallindustrien, bruken av fossile innsatsar i kjemisk industri og sementindustrien. Sementindustrien har punktutslepp både frå energiproduksjon og frå prosess, der utsleppa frå fjerning av CO₂ frå kalkstein er dei største.

Dei siste tiåra har klimagassutsleppa gått ned i kvotepliktig industri, særleg gjeld dette utsleppa av fluorgassar frå aluminiumproduksjonen og lystgass frå mineralgjødselindustrien. Dette er ei følgje av at verksemdene har utvikla og teke i bruk ny teknologi og innført betre styringssystem.

Dei verksemdene som ikkje har kvoteplikt i industrien, er mindre verksemder eller verksemder med låge utslepp, som næringsmiddelindustri, vareproduksjon, asfaltverk og liknande. I tillegg har ein del kvotepliktige verksemder utslepp av klimagassar som ikkje er omfatta av kvoteplikt. Dette gjeld mellom anna diffuse utslepp av metan og CO₂ omdanna frå nmVOC12, frå raffineri og lystgass frå fullgjødselproduksjon. Ikkje-kvotepliktige utslepp i industrien var i 2022 på om lag 0,9 mill. tonn CO₂-ekvivalentar, som svarer til i underkant av 4 pst. av dei totale ikkje-kvotepliktige utsleppa.

Energiforsyninga i Noreg er i stor grad basert på elektrisitet frå fornybare energikjelder som vasskraft og vindkraft og har difor låge utslepp. Utslepp frå energiforsyninga var rundt 1,4 mill. tonn CO₂-ekvivalentar i 2022. Av dette var dei ikkje-kvotepliktige utsleppa på rundt 1,0 mill. tonn, altså rundt 4 pst. av dei totale ikkje-kvotepliktige utsleppa. Dei ikkje-kvotepliktige utsleppa i energiforsyninga kjem hovudsakleg frå brenning av avfall der spillvarmen blir nytta i fjernvarme. Dei totale utsleppa frå avfallsforbrenning har auka frå om lag 120 000 tonn CO₂-ekvivalentar i 1990 til om lag 942 000 tonn CO₂-ekvivalentar i 2021. Dette kjem mellom anna av at innføringa av deponiforbodet førte til at meir avfall har gått til forbrenning.

Store energianlegg, som hovudsakleg leverer energi til verksemder, er kvotepliktige. I 2022 var utsleppa av klimagassar frå kvotepliktig energiforsyning 0,4 mill. tonn CO₂-ekvivalentar.

Forstørr bilete

Figur 3.26 Historiske utslepp, framskriving og utgreidd potensial for utsleppsreduksjonar i industri og energiforsyning.

Kjelder: Statistisk sentralbyrå,, Miljødirektoratet og Finansdepartementet

3.2.4.2 Indikatorar for industrien

Forstørr bilete

Figur 3.27 Sektorindikator 8 – Utslepp i ulike delar av industrien (mill. tonn CO₂-ekvivalentar).

Kjelde: Statistisk sentralbyrå

Metallurgisk industri hadde frå 1990 til 2009 ein relativt sterk nedgang i utsleppa, frå over 10 mill. tonn i 1990 til om lag 4 mill. tonn i 2009. Sjå figur 3.27. Dette skriv seg frå ei blanding av nedleggingar, reduksjon av PFK-utslepp og redusert aktivitet i samband med finanskrisa. Sidan den tid har utsleppa auka noko, til 5,6 mill. tonn i 2021. Kjemisk industri har redusert utsleppa frå om lag 4 mill. tonn i 2006 til om lag 2 mill. tonn i 2021. Hovudårsaka til nedgangen er reduserte utslepp av N₂O. Utsleppa frå oljeraffinering og mineralsk industri har lege meir stabilt over perioden.

Forstørr bilete

Figur 3.28 Sektorindikator 9 – Forsking og utvikling i industrien (mill. kroner). Faste 2015-prisar.

Kjelde: Statistisk sentralbyrå

I industrien er det framleis monalege utslepp som ikkje kan bli kutta med noverande teknologi. Her trengst det mange nye teknologiar som har lange utviklingsløp. Industrien sine kostnadar ved forsking og utviklingsarbeid (FoU) innan klima og energi, er difor relevante storleikar som seier noko om potensialet for omstilling i industrien. Kostnadene i industrien til FoU innan fornybar energi, CO₂-handtering og klimateknologi og annan type utsleppsreduksjon har alle auka sidan 2017. Sjå figur 3.28. Tilsvarende har FoU innan energieffektivisering og -omlegging lege meir stabilt. Sjå også omtale av FoU i alle sektorar i kapittel 3.1.3.

3.2.4.3 Arbeidet til regjeringa for å redusere utslepp frå industri og energiforsyning

Gjennom eit grønt industriløft vil regjeringa leggje til rette for utvikling og bruk av låg- og nullutsleppsteknologi som aukar farten på den grøne omstillinga i industrien. Sjå nærmare omtale i kapittel 3.1.3. Det blir samstundes jobba med å vidareutvikle hovudverkemidla i klimapolitikken for å sikre utsleppsreduksjonar i industri og energiforsyning.

Regjeringa planlegg for:

• å auke det generelle nivået på CO₂-avgifta for ikkje-kvotepliktige utslepp til 1 176 kr/tonn frå 1. januar 2024. Forslaget er nærmare omtalt i Prop. 1 LS (2023–2024)
• å auke satsane for ikkje-kvotepliktige og kvotepliktige utslepp i avgifta på forbrenning av avfall til høvesvis 75 og 15 pst. av den generelle satsen for ikkje-kvotepliktige utslepp
• å innføre eit forbod i 2030 mot bruk av fossile brensel til indirekte fyring som gjev utslepp under innsatsfordelinga
• prising av utslepp ved å
• auke avgiftene på ikkje-kvotepliktige utslepp til 2 000 2020-kroner i 2030
• framleis delta i EUs kvotesystem
• støtte og kapital til forsking, teknologiutvikling og innovasjon for å bidra til omstilling av industrien
• å bidra til gjennomføring av Langskipprosjektet
• å inngå klimapartnarskap med prosessindustrien
• dialog med industrien om etablering av føreseielege rammer i CO₂-kompensasjonsordninga på eit nivå som held ordninga budsjettmessig berekraftig. Regjeringa vil samstundes halde fram med dialogen med industrien om endring av ordninga slik at ho bidreg med utsleppsreduksjonar og/eller energieffektivisering.

Prising av utslepp

Regjeringa vil sørgje for at det kostar å forureine, gjennom å auke avgiftene på ikkje-kvotepliktige utslepp. Den planlagde auken til 2 000 kroner i 2030 blir følgd opp gjennom at regjeringa foreslår å trappe opp til 1 176 kr/tonn frå 1. januar 2024.

Satsen for ikkje-kvotepliktige avfallsforbrenningsanlegg blir foreslått auka til 75 pst. av det generelle nivået for ikkje-kvotepliktige utslepp. Satsen for kvotepliktige anlegg blir foreslått auka til 15 pst. av det generelle nivået for ikkje-kvotepliktige utslepp. Differensieringa av avgifta vil ikkje ta til å gjelde før det er avklart med ESA.

Regjeringa vil føre vidare deltakinga i EUs kvotesystem (EU ETS). Noreg har delteke i kvotesystemet gjennom EØS-avtalen sidan 2008, sjå nærmare omtale i kapittel 3.1.3.

Støtte til forsking, teknologiutvikling og innovasjon

Regjeringa har eit breitt verkemiddelapparat som støttar innovasjon og teknologiutvikling frå forsking til marknadsintroduksjon av nye teknologiar og løysingar. Verkemiddel som tilskots- og låneordningar, garantiar, eigenkapital og tilgang til testfasilitetar bidreg til at stadig fleire viktige prosjekt for utsleppskutt og omstilling i industrien kan realiserast og implementerast. Døme på slike er gjevne i boks 3.11. Regjeringa si dreiing av verkemiddelapparatet i grøn retning, er òg relevant for industrien, sjå omtale i kapittel 3.1.3.

Forskingsrådet støttar strategisk grunnforsking, kunnskaps- og kompetansebygging, bruksretta forsking, teknologiutvikling og pilotering av ny teknologi med finansiering frå fleire departement. Sentrale verkemiddel under Forskingsrådet for området «energieffektivisering og avkarbonisering av industriprosessar» er det breie energiforskingsprogrammet ENERGIX og forskingssentera for miljøvennleg energi (FME). Det går no føre seg ei utlysing for å etablere nye forskingssenter frå og med 2024 som vil erstatta åtte av dagens teknologiske FME-ar, blant dei FME HighEFF som jobbar med energieffektivisering i industrien.

Enova er det mest sentrale verkemiddelet regjeringa har for støtte til teknologiutvikling og innovasjon som bidreg til utsleppskutt og omstillinga av industrien til eit lågutsleppssamfunn. Støtta blir utforma på ein måte som bidreg til varige marknadsendringar slik at løysingar på sikt blir føretrekte utan støtte. Regjeringa har styrkt Enova og gjennom tilleggsavtalen inngått med Enova 15. februar 2023 bede Enova ha ei forsterka satsing rett mot punktutslepp og opprette eit punktutsleppsprogram. Enova har oppretta støtteprogrammet «Industri 2050», retta mot industrielle punktutslepp. Gjennom programmet støttar Enova utvikling og realisering av teknologisprang som bidreg til ein industri tilpassa lågutsleppssamfunnet. Døme er reduksjon av bruk av fossile energiberarar til oppvarming og mekaniske arbeidsprosessar, reduksjon av klimagassutslepp frå produksjonsprosessar og fangst og permanent lagring av CO₂-utslepp. Enova har dei seinare åra støtta ei rekkje innovative prosjekt, irekna utvikling av utsleppsfri aluminiumsproduksjon, reinsing og flytandegjering av CO₂ og omdanning av omngass frå manganlegeringsproduksjon til elektrisk og termisk energi og CO₂ for lagring. Enova støttar også mindre prosjekt som bidreg til konvertering frå fossile energikjelder som olje og gass, til dømes auka bruk av spillvarme og høgtemperatur varmepumper.

Regjeringa har eit breitt verkemiddelapparat for forsking, utvikling og innovasjon, som forvaltar både generelle og målretta verkemiddel som bidreg til grøn omstilling i næringslivet. For ytterlegare omtale av desse, sjå kapittel 3.1.3.

Kompleksiteten i klimautfordringane krev innovasjons- og forskingssamarbeid på tvers av sektorar, finansieringskjelder og land. Noreg deltek mellom anna i EUs investeringsprogram InvestEU i perioden 2021–2027. Programmet gjev næringslivet tilgang til EU-omfattande finansielle instrument, som kan utfylle nasjonale verkemiddel. Minst 30 pst. av investeringane gjennom programmet skal bidra til å nå EUs klimamål. Enova har ansvar for Noregs deltaking i IPCEI for hydrogen og EUs innovasjonsfond og hjelper norske søkjarar til fondet. IPCEI for hydrogen er eit samarbeid på europeisk nivå der målet er å fremje investeringar i Europa på hydrogenområdet som krev koordinert innsats på tvers av landegrenser. Gjennom innovasjonsfondet til EU blir det gjeve stønad til prosjekt som oppskalerer og kommersialiserer ny teknologi som bidreg til store utsleppsreduksjonar.

Regjeringa vil vidareutvikle verkemidla for teknologiutvikling og utsleppskutt i industrien. I vegkart for grønt industriløft går det fram at regjeringa vil dimensjonere verkemiddelapparatet for å kunne møte det aukande behovet for garantiar og lån til grøne industriprosjekt.

Som nemnt i kapittel 3.1.3 har regjeringa teke i bruk klimapartnarskap med ulike bransjar som ny samarbeidsmodell og eit verkemiddel for å auke farten på utsleppskutt og omstilling i næringslivet. Med utgangspunkt i intensjonsavtalen om klimapartnarskap som regjeringa inngjekk med partane i arbeidslivet i januar 2023, har regjeringa starta opp dialog klimapartnarskap med tre prioriterte næringar, irekna prosessindustrien. Regjeringa tek sikte på å inngå klimapartnarskapsavtalar med sentrale organisasjonar frå både arbeidstakar- og arbeidsgjevarsida i dei tre prioriterte næringane.

Boks 3.12 Verkemiddel for utsleppskutt i industrien – frå forsking til tidleg marknadsintroduksjon

Verkemiddel som bidreg til å kutte utslepp og omstilling i industrien, omfattar generelle verkemiddel som prising av utslepp (kvotesystem og avgift) og støtte til forsking og innovasjon. Store delar av prosessindustrien er avhengige av teknologiutvikling for å kutte utslepp.

Forstørr bilete

Figur 3.29 Teknologiutviklingsaksen og ulike verkemiddel som er eigna ved ulike fasar.

CO₂-handtering

Regjeringa vil halde fram med arbeidet med å fremje CO₂-handtering som eit viktig klimatiltak internasjonalt. Dette inneber mellom anna å bidra til gjennomføring av «Langskip-prosjektet» – Noregs fullskala demonstrasjonsprosjekt for fangst, transport og lagring av CO₂. Langskip-prosjektet består av CO₂-fangst frå sementfabrikken til Heidelberg Materials (tidlegare Norcem) i Brevik og Hafslund Oslo Celsios avfallsforbrenningsanlegg på Klemetsrud i Oslo. CO₂-en som blir fanga, skal transporterast til eit CO₂-lager i Nordsjøen, drifta av Northern Lights. Hafslund Oslo Celsio sitt CO₂- fangstprosjekt er satt på vent, mens selskapet vurderer kostnadsreduserande tiltak. Heidelberg Materials sitt CO₂-fangstprosjekt og Northern Lights sitt lager er under bygging. Forventa oppstart av CO₂-fangst hos Heidelberg Materials med lagring i Northern Lights er i byrjinga av 2025. Til saman skal CO₂-fangsprosjekta til Heidelberg Materials og Celsio fange inntil 800 000 tonn CO₂ i året. Bygging og ti års drift av lager og dei to fangstanlegga i Langskip har ei styringsramme (P50) på 30,1 mrd. 2023-kroner, av dette er forventa statleg bidrag (P50) 20,3 mrd. 2023-kroner. Lagerinfrastrukturen blir bygd ut med kapasitet som fangstprosjekt i andre land kan utnytte. Nye anlegg i Europa og verda elles er ein føresetnad for at CO₂-handtering skal kunne bli eit effektivt og konkurransedyktig klimatiltak. Regjeringa har difor uttrykt ei klar forventning om at Europa no følgjer etter, og at tredjepartar skal kunne nytte restkapasiteten i lageret, som ikkje den norske staten finansierer direkte. Northern Lights har inngått avtalar for å ta imot CO₂ frå Ørsted i Danmark og Yara i Nederland.

Langskip har ført med seg merksemd kring CCS i Noreg og Europa. Ei rekkje aktørar i avfallsforbrenning og industri greier ut karbonfangst ved anlegga sine. Fleire har planlagt oppstart før 2030.

Olje og energidepartementet arbeider med å vurdere verkemiddel for tilrettelegging av CO₂-handtering på avfallsforbrenning og i industrien, i samarbeid med relevante departement.

Tiltaka til regjeringa omfattar eit breitt spekter av aktivitetar, irekna forsking, utvikling og demonstrasjon, i tillegg til internasjonalt arbeid for å fremje CO₂-handtering. CLIMIT-programmet for forsking, utvikling og demonstrasjon av teknologi for CO₂-handtering og ordninga med forskingssenter for miljøvennleg energi (FME) er særleg sentrale verkemiddel. I 2023 er Forskingsrådet i gang med ein ny utlysingsrunde for nye FME-ar med oppstart frå andre halvåret 2024 der CO₂-handtering vil vere eit svært aktuelt tema. Teknologisenter Mongstad (TCM) er også viktig i satsinga til regjeringa. TCM vart opna i 2012 og er det største og mest fleksible anlegget for testing av CO₂-fangstteknologi i verda. Teknologien som er nytta hos Heidelberg Materials i Brevik, er utvikla på TCM. Staten og dei industrielle partnarane Equinor, Shell og Total Energies har ein driftsavtale som varer ut 2023. Gassnova forhandlar på vegne av staten med dei industrielle eigarane, Shell, Equinor og Total, om forlenging av avtalen.

Det er stor interesse frå selskap som ønskjer å etablere CO₂-lager på norsk sokkel, og frå selskap i Europa som ønskjer å eksportere CO₂ til Noreg for permanent lagring. Olje- og energidepartementet er i dialog med styresmaktene i fleire aktuelle land i Europa om å inngå bilaterale avtalar for å kunne ta imot CO₂ for permanent geologisk lagring på norsk kontinentalsokkel. Det er per no tildelt eit utnyttingsløyve og seks leiteløyve på norsk sokkel. Nye område blir kunngjorde kontinuerleg. Areal vil bli tildelte etter lagringsforskrifta.

Industriell karbonfjerning gjev utsleppsreduksjonar som kan medreknast i Noreg sitt mål under Parisavtalen. Ein viktig barriere for karbonfjerningsprosjekta er likevel at det per i dag ikkje finst prisinsentiv for karbonfjerning som speglar insentiva for å redusere utslepp (kvoteplikt og CO₂-avgift), utover ein eventuell gevinst som finst i den frivillige marknaden. Det kan argumenterast for at det bør vere like sterke insentiv for karbonfjerning som det er for å redusere utslepp. Regjeringa er positiv til utgreiingar om industriell karbonfjerning, mellom anna for å leggje til rette for CCS.

Klima- og miljødepartementet arbeider med å følgje opp oppmodingsvedtak nr. 919 frå Stortinget om utgreiing av verkemiddel for samfunnsøkonomisk rett prising av negative utslepp (karbonfjerning).

Forbod mot fossil fyring til energiformål i industrien

Miljødirektoratet fekk våren 2022 i oppdrag å utarbeide ei oversikt over moglegheitene for å erstatte fossile brensel i fastlandsindustrien. På bakgrunn av denne utgreiinga fekk Miljødirektoratet i oppdrag å konsekvensutgreie eit mogleg forbod mot fossil fyring til energiformål i industrien. Utgreiinga vart levert våren 2023. Som ein av fleire målretta satsingar i klimastatus og -plan vil regjeringa i 2030 innføre eit forbod mot bruk av fossile brensel til indirekte fyring som gjev utslepp under innsatsfordelinga. Det blir moglegheit for unntak i tilfelle der forbodet vil innebere svært høge kostnader målt opp mot nytteverdien eller andre openbert urimelege konsekvensar, irekna avgrensingar i tilgang på straumnett og kraftkapasitet. Regjeringa vil vurdere å utvide forbodet til også å inkludere direkte fyring etter 2030.

CO₂-kompensasjonsordninga for industrien

Føreseielege vilkår rundt CO₂-kompensasjonsordninga er avgjerande for at ho skal verke etter formålet sitt. Difor vil regjeringa gå i dialog med industrien om etablering av føreseielege rammer i CO₂-kompensasjonsordninga på eit nivå som held ordninga budsjettmessig berekraftig. Regjeringa vil samstundes halde fram med dialogen med industrien om endring av ordninga slik at ho bidreg med utsleppsreduksjonar og/eller energieffektivisering.

Med kvoteprisgolvet på 200 kroner er ordninga venta å koste om lag 94 mrd. kroner over perioden 2021–2030. Kostnadsestimatet kan halde fram med å auke parallelt med auka kvoteprisar. Kostnadane for 2024-budsjettet er venta å vere på om lag 8,8 mrd. kroner, med eit kvoteprisgolv på 200 kroner. Regjeringa vurderer at dette nivået ikkje er berekraftig med tanke på budsjettet, og foreslår difor å auke kvoteprisgolvet til 375 kroner i 2024-budsjettet. Ved å auke kvoteprisgolvet til 375 kroner blir dei estimerte utbetalingane reduserte frå 8,8 til 6,4 mrd. kroner i 2024-budsjettet. Sjølv med det foreslåtte kvoteprisgolvet, aukar løyvinga for 2024 med om lag 1,7 mrd. kroner samanlikna med saldert budsjett 2023.

Det blir elles vist til omtalen om CO₂-kompensasjonsordninga i Klima- og miljødepartementets budsjettproposisjon for 2024.

Meir effektiv energibruk i industrien

Den turbulente situasjonen i energimarknadene har synleggjort at energi er ein verdifull og knapp ressurs som må brukast effektivt. Regjeringa har gjort fleire tiltak for å stimulere til meir effektiv og fleksibel bruk av energi i industrien. Det skal stillast krav til kost–nytte-analyse av utnytting av overskotsvarme ved bygging eller vesentleg oppgradering av energi- og industrianlegg og til store føretak om at dei regelmessig skal gjennomføre energikartlegging, jamfør Prop. 100 L (2022–2023). Regjeringa jobbar med å konkretisere desse krava. Vi har òg forsterka satsinga på energieffektivisering gjennom Enova. Regjeringa sin handlingsplan for energieffektivisering inneheld viktige grep for auka energieffektivisering i alle delar av norsk økonomi, og følgjer opp fleire av anbefalingane frå Energikommisjonen.

3.2.5 Petroleum

Regjeringa skal i samarbeid med næringa jobbe for at utsleppa frå olje- og gassproduksjonen på norsk sokkel kuttast med 50 prosent innan 2030 og til netto null i 2050. Hovudverkemidla for å få ned utsleppa er kvoteplikt og CO₂-avgift.

Ifølge foreløpig tal frå Statistisk sentralbyrå svarte utsleppa av klimagassar frå petroleumsverksemda til 12,2 mill. tonn CO₂-ekvivalentar i 2022. Utsleppa frå petroleumsverksemda utgjer om lag ein fjerdedel av dei samla norske klimagassutsleppa.

Forstørr bilete

Figur 3.30 Utslepp frå olje og gassutvinning – historiske utslepp og framskriving.

Kjelder: Finansdepartementet, Miljødirektoratet og Statistisk sentralbyrå

Desse tala og dei i figur 3.30 er henta frå SSB-statistikken som har eit anna omfang og nyttar ein annan metode for å framskrive utslepp enn det som Sokkeldirektoratet nyttar. Analysen til Miljødirektoratet omtalt seinare i 3.2.5 nyttar omfang og metoden til Sokkeldirektoratet. Det same er tilfelle for omtalen av kor vi ligg an for å nå målet om ei halvering av utsleppa. I budsjettproposisjon til Olje- og energidepartementet vert også metoden og omfanget til Sokkeldirektoratet nytta. For ein nærare omtale av dei to talsetta, visast det til boks 3.15.

Brorparten av utsleppa frå petroleumsverksemda er kvotepliktige, sjå figur 3.30. Mesteparten av utsleppa kjem frå gassturbinar som anten genererer elektrisitet eller driv pumper og kompressorar på plattformene. Fram mot 2030 er dei kvotepliktige utsleppa venta å gå ned til 8,0 mill. tonn. Nedgangen har særleg samanheng med auka bruk av kraft frå land til petroleumsinnretningane. Framskrivingane av utslepp frå olje- og gassproduksjon byggjer på rapportering frå oljeselskapa. Desse er supplerte med tal for utslepp frå landanlegga knytte til vidare transport av petroleumsprodukt.

Dei ikkje-kvotepliktige utsleppa frå petroleumssektoren er rekna til omkring 0,6 mill. tonn CO₂-ekvivalentar, eller om lag 3 pst. av dei totale ikkje-kvotepliktige utsleppa i 2022. Dette er hovudsakleg utslepp av metan og CO₂ omdanna frå nmVOC, frå kaldventilering og diffuse utslepp og fordamping ved lasting og lagring av råolje og andre petroleumsprodukt.

Målsetjingar og tiltak

I tråd med Stortingets oppmodingsvedtak nr. 684 frå 12. juni 202013 og Hurdalsplattforma vil regjeringa i samarbeid med næringa jobbe for at utsleppa frå olje- og gassproduksjonen på norsk sokkel blir kutta med 50 pst. innan 2030 og til netto null i 2050 samanlikna med 2005-nivå. Hovudverkemidla for å få ned utsleppa er kvoteplikt og CO₂-avgift. Kostnaden ved klimagassutslepp i petroleumssektoren er dermed mykje høgare enn i dei fleste andre sektorane og i andre petroleumsproduserande land. Utsleppskostnadene gjev eit ekstra insentiv til selskapa til å redusere utsleppa sine av klimagassar ved å gjere kraft frå land og anna klimatiltak meir bedriftsøkonomisk lønnsamt. Om lag 95 pst. av utsleppa er ilagde CO₂-avgift. I 2023 er CO₂-avgifta for petroleumsverksemda på 761 kroner per tonn for naturgass som blir brend. Når den noverande avgiftssatsen og den gjennomsnittlege kvoteprisen så langt i 2023 blir lagde til grunn, gjev det ein pris per tonn CO₂ på om lag 1 760 kroner. I Hurdalsplattforma skriv regjeringa at ho gradvis vil auke CO₂-avgifta på sokkelen. Dette vil bli vurdert i dei årlege budsjetta. Selskapa vil, særleg ved nye utbyggingar med lang produksjonshorisont, måtte leggje til grunn forventa framtidig verkemiddelbruk i sine avgjerder, irekna eventuelle aukar i kvoteprisen.

Kraft frå land er den løysinga som kan redusere utsleppa monaleg på kontinentalsokkelen fram mot 2030. Fleire kraft-frå-land-løysingar er i dag under utbygging, godkjende eller nær ei avgjerd. Alle desse prosjekta er inkluderte i utsleppsframskrivinga. Nye prosjekt med omlegging til drift med kraft frå land som selskapa arbeider med er umodne og i ein tidleg planleggingsfase. Regjeringa forventar ikkje investeringsbeslutning og innlevering av søknader om godkjenning av omlegging til drift med kraft frå land i 2024.

Kraft-frå-land-løysingar er store, kompliserte prosjekt som tek lang tid å planleggje og gjennomføre. Investeringskostnadene for kraft-frå-land-prosjekt er feltspesifikke og avheng mellom anna av avstanden frå land, andelen direktedrive utstyr og behovet for ombygging på innretninga. Attverande levetid for eit felt/prosjekt har stor verknad på potensialet for utsleppsreduksjon og er viktig for økonomien i eit prosjekt. Regjeringa vil vurdere kraft frå land-prosjekt frå sak til sak og må ta omsyn til konsekvensane for kraftsystemet og tilgangen på fornybar kraft for andre næringar og hushald.

Totalt 20 felt blir heilt eller delvis drivne med kraft frå land. Omlegging av kraftløysinga på Troll- og Osebergfelta vart godkjend i 2022 og er under utbygging. Desse prosjekta kjem i drift rundt midten av 2020-talet. I juni 2023 vart utbygging av feltet Yggdrasil godkjend med kraft frå land. I tillegg vart utbygginga med ei ny plattform på Valhallfeltet, som allereie blir driven med kraft frå land, og det nye feltet Fenris som blir knytt opp mot denne nye plattforma, godkjend. Vidare vart utbyggingsplanen for Snøhvit Future-prosjektet godkjend i august 2023. Utbygginga inneber auka gassproduksjon frå Snøhvitfeltet og omlegging av energiforsyninga på Hammerfest LNG frå gassturbinar til drift med kraft frå nettet. Omlegginga vil redusere utsleppa frå anlegget med om lag 90 pst. eller 850 000 tonn CO₂ per år. Rettshavarane på felta Draugen/Njord har vedteke ei omlegging frå drift med gassturbinar til bruk/auka bruk av kraft frå nettet. Prosjektet vil redusere utsleppa frå felta med 350 000 tonn CO₂ per år. Desse felta vil totalt ha eit kraftforbruk på 0,6 TWh og 80 MW med kraft frå land. NVE anslår at det totale forbruket av kraft frå land i petroleumssektoren i 2023 vil vere om lag 10 TWh og anslår at kraftforbruket i sektoren vil auke med ytterlegere 5 TWh fram til 2030, jf. Prop. 97 S (2022–2023).

Det flytande havvindanlegget Hywind Tampen vart sett i drift i 2022 og forsyner delvis dei eksisterande plattformene på felta Gullfaks og Snorre med kraft. Ei slik delvis forsyning med havvind var mogleg på desse plattformene fordi dei allereie har full energiløysing med gassturbinar som blir behalden. Innretningar i petroleumsverksemda treng stabil og kontinuerleg energiforsyning og kan difor ikkje drivast med havvind aleine. Dersom ei innretning skal forsynast med havvind, må ho også ha ei anna fullverdig energiløysing på innretninga, til dømes gassturbinar eller tilknyting til kraftnettet på land. Denne typen løysingar er òg under vurdering på enkelte andre felt.

Utover kraft frå land og vindkraft knytte direkte til innretningane arbeider selskapa også med andre tiltak for å redusere utsleppa. Dei viktigaste av dei resterande tiltaka er per i dag energieffektivisering og redusert fakling. Energieffektivisering inneber anten meir effektiv kraftproduksjon frå gassturbinane eller meir effektiv bruk av krafta. Generelt er dette mange mindre tiltak som til saman over tid bidreg til utsleppsreduksjonar.

Selskapa har også vurdert endringar i oppstraumsinfrastrukturen for å redusere utsleppa, til dømes ved å fjerne innretningar ved å rute brønnstrauman(e) om til eit anna anlegg med reservekapasitet, eller stengje brønnar. I den grad ei konsolidering inneber at lønnsam produksjonskapasitet eller framtidig fleksibilitet blir avvikla, kan dette ofte vere svært dyre tiltak i eit heilskapleg sokkelperspektiv.

På lengre sikt ser også selskapa på andre løysingar for å redusere utsleppa. Det kan vere tiltak som CCS på røykgass, hydrogen/ammoniakk og brenselsceller. Desse tiltaka er i dag umodne offshore, og det vil krevje vesentlege forbetringar i teknologisk modnad og kostnader før tiltaka eventuelt kan ventast å levere utsleppsreduksjonar. Dei er difor ikkje venta å bidra til vesentlege utsleppsreduksjonar før 2030, men kan bidra til utsleppsreduksjonar utover på 2030-talet og mot 2050.

Regjeringa vil særleg prioritere forsking og forskingsdriven innovasjon innan energi og petroleumsforsking som bidreg til grøn omstilling og lågutslepp og vidareutviklar næringa til å vere lønnsam også i framtida. Forskingsrådet løyver pengar til strategisk grunnforsking, kunnskaps- og kompetansebygging, bruksretta forsking, teknologiutvikling, demonstrasjon og pilotering av ny teknologi innan olje- og gassverksemda med finansiering frå fleire departement. Ein analyse av petroleumsporteføljen i perioden 2018–2021 viser at meir enn 65 pst. av porteføljen består av prosjekt som har auka energieffektivitet og/eller lågutsleppsløysingar som prioriterte mål. Forskingsrådets løyvingar kunngjer også store midlar frå forskingsaktørar og privat næringsliv og bidreg til å auka forskingsinnsatsen og næringsrelevansen for prosjektporteføljen.

Utsleppsutvikling og framskrivingar

For ein meir detaljert omtale av utsleppsutviklinga i sektoren viser vi til punkt 6.3 i Prop. 1 S (2023–2024) Olje og energidepartementet.

Sokkeldirektoratets siste berekningar viser eit liknande bilete som det som blei presentert i 2022. Utsleppa er venta å bli reduserte med rundt 37 prosent innan 2030 samanlikna med 2005, og utsleppa er venta å bli halverte midt på 2030-talet. Desse utsiktene er i samsvar med det ein forventa føregåande år, sjå figur 3.31. Status for kva Sokkeldirektoratet avgrensar som å vere inkludert under petroleumsverksemd i denne samanhengen, skil seg noko frå den nasjonale utsleppsrekneskapen, sjå boks 3.15. Framskrivingane av utslepp frå olje- og gassproduksjon er utarbeidde av Sokkeldirektoratet og byggjer på rapportering frå oljeselskapa hausten 2022. Desse er supplerte med utslepp frå landanlegga, knytt til mellom anna vidareforedling av gass. Dei reflekterer difor planane til selskapa, i sin tur baserte på forventningane selskapa har til framtidig verkemiddelbruk, mellom anna kvoteprisar og CO₂-avgifter. Utsleppsframskrivinga inneheld ein kombinasjon av vedtekne, planlagde og umodne tiltak.

Fleire forhold kan bidra til at utsleppa ikkje blir reduserte like mykje som desse overslaga, mellom anna kan kostnader ved moglege tiltak bli større og modninga av utsleppsreduserande prosjekt ta lengre tid enn forventa. På den andre sida blir det arbeidd med tiltak som ikkje er med i framskrivingane.

Forstørr bilete

Figur 3.31 Anslag på utsleppsutviklinga i petroleumsverksemda.

Kjelde: Sokkeldirektoratet

Det er ikkje inkludert nokon indikatorar for petroleum, da det førebels ikkje er utvikla nokon relevante indikatorar. Det vil kontinuerleg bli vurdert om indikatorar på dette området også kan inkluderast.

Boks 3.16 Utgreidd reduksjonspotensial for petroleumssektoren i 2030

I rapporten Klimatiltak i Norge mot 2030 har Miljødirektoratet i samarbeid med Sokkeldirektoratet oppdatert kunnskapsgrunnlag om utsleppsreduksjonspotensial, barrierar og moglege verkemiddel i alle sektorar, inklusive petroleumssektoren. Talgrunnlaget for petroleum byggjer på selskapas rapportering og er såleis det same som ligg til grunn for framskrivingane til Sokkeldirektoratet. I Sokkeldirektoratets framskriving er også tiltak som ikkje er vedtekne, slik som kraft-frå-land-prosjekt, inkludert.

I rapporten blir det antyda eit samla teknisk potensial for utsleppsreduksjonar i 2030 samanlikna med utsleppsnivået i 2022 på 5,5 millionar tonn CO₂-ekvivalentar noko som ville innebere at ein ville nå utslippsmålet. Dette visast i figur 3.32 som det skraverte feltet for 2030. Som ein kan sjå av figuren er det tekniske utsleppspotensialet monaleg større enn reduksjonen i utslepp som Sokkeldirektoratet forventar. Det bør her nemnast at talsetta som ligg til grunn for det tekniske potensialet avvik noko frå talsetta som dei andre tala i figuren bygger på. Skilnaden er at ny informasjon dei siste månadane er inkludert i dei andre tala, men ikkje for det tekniske reduksjonspotensialet.

Ifølge rapporten Klimatiltak i Norge mot 2030 er tilgang på kraft frå land og kostnader, dei største barrierane for å realisera det tekniske potensialet.

¹ Klimatiltak i Norge mot 2030: Oppdatert kunnskapsgrunnlag om utslippsreduksjonspotensial, barrierer og mulige virkemidler – 2023 – Miljødirektoratet (miljodirektoratet.no)

Forstørr bilete

Figur 3.32 Historiske utslepp i 2005 og 2022, Sokkeldirektoratets utsleppsprognose (NB2024) og teknisk potensial for utsleppsreduksjonar for petroleumssektoren utgreidd i Klimatiltak i Norge mot 2030.

3.2.5.1 Verkemiddel og politikk regjeringa arbeider med for å vidareutvikle petroleumsnæringa og redusere utslepp

• Kvoteplikt og CO₂-avgift er hovudverkemidla for å redusere utsleppa frå olje- og gassproduksjonen.
• Regjeringa vil i samarbeid med næringa jobbe for at utsleppa frå olje- og gassproduksjonen på norsk sokkel blir kutta med 50 pst. innan 2030 og til netto null i 2050.
• Kraft frå land er viktig for å redusere klimagassutsleppa frå norsk sokkel. Kraft frå land-prosjekt vil bli vurderte frå sak til sak og må ta omsyn til konsekvensane for kraftsystemet og tilgangen på fornybar kraft for andre næringar og hushald.
• I Hurdalsplattforma skriv regjeringspartia at leiting i denne stortingsperioden hovudsakleg skal skje gjennom føreseieleg tilgang på leiteareal gjennom systemet for tildeling i førehandsdefinerte område (TFO).
• Kvalitativ stresstesting av finansiell klimarisiko i utbyggingsplanar på sokkelen.
• Vurdere klimaverknader av produksjons- og forbrenningsutslepp ved behandlinga av alle nye utbyggingsplanar og synleggjering av desse.

I 2021 la regjeringa fram ei tilleggsmelding til energimeldinga, Meld. St. 11 (2021–2022). Politikken som vart lagd fram i tilleggsmeldinga, er vidare lagd til grunn for Prop. 97 S (2022–2023) om store utbyggingssaker og status for olje- og gassverksemda.

Her går det fram at politikken til regjeringa skal støtte aktivt opp under eit grønt skifte der utsleppa frå sokkelen skal ned, og ein byggjer på kompetansen frå olje- og gassindustrien også innan nye næringsområde. Regjeringa ønskjer eit stabilt aktivitetsnivå på norsk kontinentalsokkel av olje- og gassverksemd, med auka innslag av næringar knytte til karbonfangst og -lagring, hydrogen, havvind, havbruk og mineral. Det skal leggjast til rette for at norsk kontinentalsokkel skal halde fram med å vere ein stabil og langsiktig leverandør av olje og gass til Europa i ei svært krevjande tid.

Regjeringa vil styrkje arbeidet med klimarisiko i sektoren, og Olje- og energidepartementet har difor, jf. Meld. St. 11 (2021–2022), presisert i PUD-/PAD-rettleiinga at rettshavarane i uvisseanalysen sin knytt til nye utbyggingsplanar skal inkludere ei kvalitativ stresstesting mot finansiell klimarisiko ved at balanseprisen til utbygginga blir samanlikna med ulike scenario for olje- og gassprisbanar som samsvarer med mål i Parisavtalen, irekna 1,5-gradarsmålet.

Olje- og energidepartementet vurderer klimaverknader av produksjons- og forbrenningsutslepp ved behandlinga av alle nye planar for utbygging og drift (PUD). Olje- og energidepartementet synleggjer vurderingane av brutto forbrenningsutslepp og netto klimagassutslepp ved vedtak knytte til søknad om godkjenning av plan for utbygging og drift. For utbyggingar som blir lagde fram for Stortinget før sluttbehandling i departementet, vil vurderingar som departementet har gjort av brutto forbrenningsutslepp og netto klimagassutslepp, inngå i saksframlegget for Stortinget. Saksbehandlinga som er etablert, inneber at det blir gjort eksplisitte og konkrete berekningar og vurderingar av brutto forbrenningsutslepp og netto klimagassutslepp som del av behandlinga av PUD, jf. Meld. St. 11 (2021–2022).

Berekningane departementet gjer av brutto forbrenningsutslepp og netto klimagassutslepp, er tilpassa storleiken på dei forventa utvinnbare ressursane i den aktuelle utbygginga. Departementet gjer berekningar av brutto forbrenningsutslepp med utgangspunkt i publiserte utsleppsfaktorer (SSB) og forventa utvinnbare ressursar. Er ressursane større enn 30 mill. Sm3 oljeekvivalentar, blir det også gjort overslag av moglege netto klimagassutslepp. Nettoberekningane til departemente baserer seg på tilgjengelege, eksterne, publiserte analysar som ligg føre. Desse vurderingane blir synleggjorde ved vedtak om godkjenning av PUD, jf. Meld. St. 11 (2021–2022).

Det er usikkert om nye utbyggingsprosjekt på norsk sokkel bidreg til auka, uendra eller lågare globale nettoutslepp; altså dersom ein også tek omsyn til andreordenseffektar i energimarknadene av auka ressursutvinning i Noreg. Dette temaet er vurdert av ulike fagmiljø som har komme fram til ulike overslag på nettoeffektane. Alle slike berekningar er naturleg nok baserte på ei rekkje diskutable og usikre føresetnader. Uansett vil nettoeffekten på dei globale utsleppa vere svært liten i eit globalt perspektiv og alltid mindre enn bruttoutsleppa.

3.2.6 Skog- og arealbruk

3.2.6.1 Status for skog- og arealbrukssektoren

Sektoren skog og annan arealbruk (Land use, land-use change, and forestry – LULUCF) skil seg frå dei andre sektorane i klimagassrekneskapen ved at han har både opptak og utslepp av klimagassar. Sektoren inkluderer arealkategoriane skog, dyrka mark, beite, vatn og myr, bebygd areal og anna utmark. Det blir òg berekna opptak og utslepp frå endringar i bruken av areala ved overgang mellom dei ulike arealkategoriane. I tillegg er lagring av karbon i produkt av tre (trelast, trebaserte panel og papir- og kartongprodukt) inkludert. Figur 3.33 viser korleis utslepp og opptak i perioden 1990–2021 har fordelt seg på dei ulike arealkategoriane i klimagassrekneskapen.

Forstørr bilete

Figur 3.33 Netto utslepp og opptak frå arealkategoriar i sektoren «Skog og annan arealbruk» frå 1990 til 2021 (reknereglane i klimakonvensjonen).

Historiske tall (t.o.m. 2021) er henta frå NIR2023. Resten er framskrivingar baserte på NIR2022, men med GWP-verdiar frå AR5.

Kjelder: NIBIO og Miljødirektoratet.

Frå 1990 til 2009 var det ein auke i både opptak og utslepp av klimagassar innan sektoren, medan samla nettoopptak gjekk ned frå 2010 fram mot 2021. Nettoopptak totalt i sektoren utgjorde 15,5 mill. tonn CO₂-ekvivalentar i 2021 slik det blir rapportert i rekneskapen under klimakonvensjonen. Dette svarer til om lag ein tredjedel av dei samla norske utsleppa av klimagassar. Skog står for størstedelen av karbonopptaket i sektoren. I 2021 var det eit rapportert nettoopptak i skog på 20,2 mill. tonn CO₂ mot 12,5 mill. tonn CO₂ i 1990. I tillegg hadde karbon i treprodukt eit lite rapportert opptak i 2021. Det høge nettoopptaket er mellom anna eit resultat av at det vart planta mykje skog i Noreg i etterkrigstida, og at mykje av denne skogen er i den mest vekstkraftige fasen sin. Nedgangen i opptak sidan 2009 kjem av auka hogst, meir eldre skog som ikkje lenger er i like sterk vekst, samt lågare investeringar i skog dei siste tiåra. Utsleppa frå andre arealkategoriar har auka svakt sidan 1990. Avskoging (omdisponering av skog til utbygging, jordbruk og andre formål) stod for eit utslepp på 2,7 mill. tonn i 2021, mot 2 mill. tonn CO₂-ekvivalentar i 1990.

Forpliktinga for skog- og arealbrukssektoren i klimaavtalen med EU er at samla utslepp i sektoren ikkje skal vere større enn samla opptak i sektoren i sum for perioden 2021–2025 (den såkalla «netto-null-forpliktinga»), sjå nærmare i kapittel 2.2.2.2. EU har vedteke endringar i regelverket og sett nye mål for perioden 2026–2030.

Framskrivingane til NIBIO indikerer at Noreg ligg an til å få eit årleg nettoutslepp – det vil seie eit gap til netto-null-forpliktinga – på om lag 6,7 mill. tonn CO₂-ekvivalentar frå skog og annan arealbruk i perioden 2021–2025, det vil seie til saman om lag 33,5 mill. tonn over femårsperioden. Får Noreg nytte kompensasjonsmekanismen i EU-regelverket (sjå kapittel 2.2.2.2.), kan utsleppsgapet for skog- og arealbrukssektoren bli redusert til 3,2 mill. tonn CO₂-ekvivalentar per år, det vil seie til saman om lag 16 mill. tonn over femårsperioden 2021–2025. Framskrivingane er svært usikre og vil endre seg.

Dersom mål og budsjett for Noreg blir fastsette etter same metoden som for EU-landa, indikerer svært usikre berekningar for perioden 2026–2030 eit samla overskot på om lag 11 mill. tonn CO₂-ekvivalentar for Noreg.

Årleg nettoopptak i skog har vist ein nedadgåande trend sidan 2009. Det er forventa at nedgangen i nettoopptaket i skog vil halde fram mot 2040 utan nye tiltak. Etter kvart vil nettoopptaket flate ut og deretter auke frå 2050. Klimatiltaka i skog, nemleg skogplanteforedling, tettare planting etter hogst og gjødsling som vart iverksett frå 2016, bidreg til å auke opptaket i framtida. Høgare aktivitet på desse områda saman med eventuelle nye tiltak for å auke opptaket i forvalta skog, omtalte i tabellen over, vil kunne føre til at den fallande trenden i CO₂-opptaket snur raskare og aukar til eit høgare nivå på lang sikt.

Boks 3.18 viser moglege effektar av ulike skogtiltak frå Klimakur 2030 og NIBIOs tilleggsrapport til denne (2020) og dessutan Miljødirektoratets rapport Klimatiltak i Norge mot 2030. Det ligg ulike utrekningsmetodar og føresetnader til grunn for analysane, slik at tiltaka kan ikkje samanliknast direkte. Det vil òg vere samspeleffektar mellom tiltaka, som også gjer at dei ikkje kan summerast direkte. Men berekningane viser likevel at den langsiktige effekten av auka innsats kan vere betydeleg, kanskje opp mot 6,5–7,5 mill. tonn CO₂ per år mot år 2100, men her er det stor uvisse. I tillegg vil eventuell skogplanting på nye areal ha effekt.

I framskrivingane er det lagt til grunn uendra nivå på årlege utslepp frå avskoging på 2,9 mill. tonn CO₂-ekvivalentar fram mot 2030. Avskoging er omdisponering av skog til utbygd areal (vegar, busetnader mv.), jordbruksareal og andre formål. Miljødirektoratet har i samarbeid med relevante etatar utarbeidd rapporten Tiltaksanalyse for skog- og arealbrukssektoren (LULUCF), Hvordan Norge kan redusere utslipp av klimagasserfraarealbruksendringerinnen 2030 (april 2023). Rapporten er ein viktig del av kunnskapsgrunnlaget for politikken til regjeringa for å redusere utslepp.

3.2.6.2 Arbeidet til regjeringa for å redusere utslepp frå nedbygging av areal

Utslepp frå arealbruksendringar kan reduserast gjennom redusert nedbygging (mellom anna gjennom meir arealeffektiv utbygging), lokalisering av ny utbygging til mindre karbonrike – fortrinnsvis allereie utbygde – areal og forbetring av utbyggingsmetodar (meir skånsame metodar). I det følgjande gjer vi greie for arbeidet til regjeringa med politikk og verkemiddel for å redusere utslepp frå nedbygging. Det er ikkje mogleg å talfeste klimaeffekten av dette arbeidet.

Arealplanlegging etter plan- og bygningslova

Norske kommunar er svært ulike. Innbyggjartalet varierer frå 200 til 700 000, og arealet spenner frå 6 til 9 700 km². Mange av kommunane med få innbyggjarar har ansvar for dei største areala. Samstundes er behova, utfordringane og moglegheitene svært varierte for dei ulike kommunane. Det er kommunene sjølve som vurderer alle dei ulike omsyna for arealbruk i sin kommune, gjennom arealplanlegginga. Det kommunale sjølvstyret gjev rom for å skreddarsy løysingar for kvart enkelt lokalsamfunn. Klimakrisa er ei av dei største utfordringane i vår tid, og kommunesektoren speler ei viktig rolle for å nå dei ambisiøse klimamåla våre. Regjeringa vil bidra til at kommunane, som den viktigaste styresmakta for arealforvaltning, blir sette i stand til å kutte utslepp gjennom areal- og samfunnsplanlegginga si. Regjeringa vil vidareutvikle verktøykassen kommunane har i natur- og klimaarbeidet.

Over 80 pst. av areala i Noreg er det kommunane som forvaltar gjennom plan- og bygningslova. Lova gjev rammeverket for prosessane, og slår fast ein del viktige omsyn planstyresmakta skal ta i planane, mellom anna klima. Staten gjev meir detaljerte føringar gjennom statlege planretningslinjer. Både dei statlege planretningslinjene for samordna bustad-, areal- og transportplanlegging, og dei statlege planretningslinjene for klima og energiplanlegging og klimatilpassing har blitt evaluerte. Regjeringa er i gang med arbeidet med å revidere dei.

Regjeringa la i juni 2023 fram Nasjonale forventninger til regional og kommunal planlegging. Her formidlar regjeringa det vi prioriterer høgt og forventar at kommunane skal vareta i planlegginga si etter plan- og bygningslova. Regjeringa forventar at omdisponering og nedbygging av karbonrike areal, inkludert myr, tidevassump og andre typar våtmark og skog blir unngått så langt som mogleg i kommunale og regionale planar slik at evna areala har til karbonlagring, blir halden ved lag. Dette er sterkare signal om å unngå nedbygging av karbonrike areal enn tidlegare nasjonale forventningar.

Saman utgjer desse dokumenta sentrale føringar frå regjeringa til kommunane om korleis dei skal vareta omsynet til klima samstundes som dei varetek andre viktige lokale, regionale og nasjonale omsyn.

Miljødirektoratet rettleier kommunar om korleis dei kan ta omsyn til skog og andre grøne areal i arealplanlegginga, både for å kutte klimagassutslepp og for å ta vare på naturmangfald og andre miljøverdiar. Miljødirektoratet har utvikla eit verktøy som gjer kommunane i stand til å berekne omtrentleg klimaeffekt av planlagde arealbruksendringar. Miljødirektoratet arbeider saman med andre direktorat dette gjeld, om eit vegkart for arbeidsverktøy og rettleiing om klima i planlegging etter plan- og bygningslova, på oppdrag frå Klima- og miljødepartementet, Kommunal- og distriktsdepartementet, Landbruks- og matdepartementet og Samferdselsdepartementet. Arbeidsgruppa gjev tilrådinga si til departementa i oktober 2023. Vi vil da vite meir om kva behova og moglegheitene er, og vurdere korleis regjeringa best kan bidra til gode arbeidsverktøy og rettleiing til kommunane for å vareta klimaomsynet i planlegginga.

Nasjonale forventninger til regional og kommunal planlegging seier at kommunane bør utarbeide ein arealrekneskap som del av kunnskapsgrunnlaget i kommuneplanarbeidet. Bruk av arealrekneskap er nyttig som del av kunnskapsgrunnlaget for arealdelen i kommuneplanen. Arealrekneskapen kan òg brukast til å framheve kvalitetane på areala som blir vurderte eller blir foreslått omdisponert til utbyggingsformål, og bidra til auka forståing for konsekvensane av arealendringar. Kommunane kan kartleggje og føre arealrekneskap over til dømes særleg karbonrike myrområde og skog for å gjere alternativvurderingar rundt omdisponering og nedbygging av særleg verdifulle areal.

Politikk og verkemiddel som regjeringa planlegg for:

• Regjeringa held fram med og styrkjer arbeidet for at kommunar, fylkeskommunar og statlege etatar skal få eit godt kunnskapsgrunnlag, god rettleiing og gode verktøy for klimavennleg samfunns-, areal- og transportplanlegging.
• Regjeringa arbeider med å vidareutvikle rettleiing og verkemiddel i plan- og bygningslova. Dette vil gje rom for differensiering mellom ulike område og ei meir effektiv utnytting av bebygde område, framfor å ta i bruk større, samanhengande naturområde og dyrka mark.
• Regjeringa vil greie ut korleis kommunane kan vareta klima-, miljø- og energiomsyn gjennom planføresegner, og korleis handlingsrommet eventuelt kan utvidast.
• Regjeringa vil rettleie kommunane om å vurdere tidlegare godkjende byggjeområde i arealdelen i kommuneplanen og gamle reguleringsplanar med sikte på å endre eller oppheve planar som ikkje lenger er i tråd med oppdatert kunnskap,og prioriteringar lokalt og nasjonalt.
• Regjeringa vil greie ut korleis klima som omsyn i plan- og bygningslova kan styrkjast, og vil vurdere moglege forslag i lys av dei samla omsyna lova skal vareta.
• Regjeringa vil klargjere statsforvaltarane si oppfølging av klimaomsyn i planlegginga i tildelingsbrev og instruks.
• Regjeringa vil tydeleggjere når klimaomsyn kan gje grunnlag for motsegn.
• Kommunal- og distriktsdepartementet legg mellom anna vekt på klimaomsyn ved behandling av motsegnssaker.
• Regjeringa vil oppmode fylkeskommunane til å utarbeide regionale arealplanar som legg grunnlag for klimavennleg arealbruk.
• Regjeringa vil samarbeide med KS (kommunesektoren sin organisasjon), fylkeskommunane og statsforvaltarane for å leggje til rette for regionale nettverk for å vareta klimaomsynet i planlegging.
• Som eit ledd i arbeidet for å heve plankompetansen i kommunane vil regjeringa vurdere tiltak for betre tilbod av etter- og vidareutdanning innan klima i kommunal planlegging.

Utgreiing av forbod mot nedbygging av myr

Stortinget gjorde i desember 2022 eit oppmodingsvedtak (vedtak 108) der regjeringa vart beden om å leggje fram eit forslag om forbod mot nedbygging av myr. Miljødirektoratet har fått i oppdrag å greie ut eit forbod mot nedbygging av myr og forme ut eit konkret forslag til lov- og forskriftsendringar. Fristen for oppdraget er 1. desember 2023.

Statleg byggje- og eigedomsforvaltning

Kommunal- og distriktsdepartementet følgjer opp ambisjonane og tiltaka i strategien Ein berekraftig, kostnadseffektiv og samordna bygg- og eigedomsforvaltning, som vart presentert for Stortinget i statsbudsjettet for 2022. I statlege byggjeprosjekt gjev Statsbygg råd til oppdragsdepartementet om klima- og miljøvennlege løysingar. For den statlege byggje- og eigedomsforvaltninga gjeld mellom anna følgjande:

• Byggjeprosjekt og eigedomsforvaltning i statleg sivil sektor skal ha låge klimagassutslepp.
• Staten skal vere ein pådrivar for sirkulærøkonomi i eiga byggje- og eigedomsverksemd i sivil sektor.
• Staten skal i hovudsak løyse lokalbehova sine ved å bruke eksisterande bygningar framfor å byggje nytt. Staten må vurdere potensialet for å effektivisere, utvikle og oppgradere funksjonaliteten i eksisterande bygningar. Når det må byggjast nytt, skal staten søkje å avgrense arealbeslaget så mykje som mogleg. Det skal vere ein høg terskel for å byggje ned karbonrike areal og dessutan dyrkbar jord og areal som er viktige for naturmangfald, kulturmiljø, grønstruktur eller friluftsinteresser.
• Staten skal gjennom eiga byggje- og eigedomsverksemd i sivil sektor bidra til ei berekraftig utvikling av byggjenæringa.

Statlege samferdselsprosjekt

Statens vegvesen har, på oppdrag frå Samferdselsdepartementet, tilrådd endringar i vegnormalane. Statens vegvesen har mellom anna tilrådd at ein kan byggje to/trefeltsveg opp til årsdøgntrafikk (ÅDT) 15 000. Etter dagens normalar skal det etablerast firefeltsveg frå ÅDT 12 000. Vegvesenet tilrår også at det framleis skal vere mogleg å byggje firefeltsveg frå ÅDT 12 000. Dette kan til dømes vere aktuelt på strekningar med mykje helgetrafikk eller høg tungbilandel. Vegvesenet tilrådde difor at det er opp til det enkelte vegprosjektet å vurdere kva for standard og dimensjonering som skal leggjast til grunn på vegar med strekningar med ÅDT 12 000 til 15 000. Statens vegvesen har vidare tilrådd at det skal vere mogleg å byggje motorvegar med fartsgrense 90 km/t eller 100 km/t, i tillegg til dagens 110 km/t. Endringane kan gje redusert bruk av areal ved nye vegprosjekt både gjennom smalare korridorar, mjukare linjeføring og meir ombruk av veg. Endringane gjer det òg enklare å unngå spesielt viktige areal eller naturtypar. Forslaget frå Statens vegvesen har vore på offentleg høyring. Samferdselsdepartementet har no behandla saka og har godkjent dei foreslåtte endringane. Desse vil difor no bli innarbeide i vegnormalane.

Transportverksemdene og miljøstyresmaktene har utvikla ein felles metode for å rekne utslepp frå endringar i arealbruk frå infrastrukturprosjekt. Metoden blir no nytta i dei samfunnsøkonomiske analysane i sektoren.

I neste nasjonal transportplan (NTP) vil vi ta høgd for at ressursbruken i større grad bør rettast inn mot å ta vare på infrastrukturen vi har, og utnytte denne betre framfor nye, store utbyggingsprosjekt. På denne måten kuttar vi utslepp og tek vare på natur, samstundes som kostnadene blir lågare.

Regjeringa vil

• framleis sørgje for at omsynet til karbonrike areal inngår i avgjerdsgrunnlaget for statlege samferdselsprosjekt
• søkje å redusere arealbeslaget i statlege samferdselsprosjekt
• ta høgd for at ressursbruken i større grad bør rettast inn mot å ta vare på infrastrukturen vi har, og utnytte denne betre framfor nye, store utbyggingsprosjekt
• følgje opp endringane som er gjennomførte i vegnormalane i det vidare arbeidet med konkrete vegprosjekt
• føre vidare arbeidet med å følgje opp Noregs klima- og miljømål i styringa av Nye Veier, Vegvesenet, Jernbanedirektoratet, Bane Nor og Avinor

Konsesjonsbehandling for energi- og vassdragsanlegg

Vind- og solkraftverk, kraftleidningar og andre kraftoverføringsanlegg kan byggjast dersom det er gjeve konsesjon etter energilova. Vasskraftutbygging blir avgjord etter vassdragslovgjevinga. Noregs vassdrags- og energidirektorat (NVE) er konsesjonsstyresmakt. For vindkraft er det i tillegg vedteke nytt krav om reguleringsplan (områderegulering) etter plan- og bygningslova før konsesjon kan avgjerast.

Ved konsesjonsbehandling av energi- og vassdragsanlegg (vindkraft på land, vasskraft og nett) skal det leggjast vekt på at arealbruken ikkje skal vere større enn nødvendig for å realisere tiltaket. I tillegg skal det takast omsyn til karbonrike areal i behandlinga.

Alle tiltak som blir behandla i medhald av energi- og vassdragslovgjevinga, må konsekvensutgreiast. Spesifikke utgreiingskrav for det konkrete prosjektet blir fastsette i eit konsekvensutgreiingsprogram som søkjaren må følgje. Miljødirektoratet har nyleg revidert «Håndbok M-1941 Konsekvensutredninger for klima og miljø». Her blir det stilt reviderte krav til konsekvensutgreiingar, utgreiingsprogram og metodikk knytte til klimagassutslepp. Energistyremaktene vil, basert på handboka, gå gjennom krava til konsekvensutgreiingar for energianlegg med sikte på å ha tydelege krav til utgreiing av klimagassutslepp frå arealbrukendringar.

Håndboka frå Miljødirektoratet (M-1941) vil innehalde eit utrekningsverktøy for klimagassutslepp. Energistyresmaktene vil vurdere om utrekningsverktøyet bør tilpassast energianlegg, under dette vindkraft, vasskraft, solkraft og kraftleidningar.

Energistyresmaktene vil halde fram med å sørgje for at omsynet til karbonrike areal blir vektlagt i konsesjonsbehandling for energi- og vassdragsanlegg. Energistyresmaktene vil gå gjennom korleis dette blir gjort i praksis når det gjeld klimagassutslepp frå arealbruksendringar, og vurdere om det eventuelt er behov for endringar.

Regjeringa vil

• framleis sørgje for at omsynet til karbonrike areal blir vektlagt i konsesjonsbehandling for energi- og vassdragsanlegg. Regjeringa vil vidare gå gjennom praksis når det gjeld å vurdere klimagassutslepp frå arealbruksendringar, og vurdere om det eventuelt er behov for endringar.
• basert på den nyleg reviderte «Håndbok M-1941 Konsekvensutredninger for klima og miljø», gå gjennom krava til konsekvensutgreiing for energianlegg med sikte på å ha tydelege krav til utgreiing av klimagassutslepp frå arealbruksendringar. Regjeringa vil vidare vurdere om foreslått utrekningsverktøy for klimagassutslepp bør tilpassast energianlegg, slik som anlegg for vindkraft, vasskraft, solkraft og kraftleidningar.

Landbruksvegar og landbruksbygg

Regjeringa vil

• sørgje for kompetanseheving og rettleiing om klimaomsyn til relevante aktørar ved utbygging av infrastruktur i landbruket
• i samband med dei årlege jordbruksoppgjera og som oppfølging av intensjonsavtalen med jordbruket vurdere innretninga av støtteordningane i landbruket for å gje insentiv til å redusere utslepp frå nedbygging (landbruksvegar og -bygningar)
• vurdere korleis det kan stillast tydelegare krav til vurdering av klimakonsekvensar for skogsbilvegar under 5 km

Utvikling av naturrekneskap

I Hurdalsplattforma skriv regjeringa at ein skal «utvikle gode metoder for hvordan man fører naturregneskap, der ulike naturtypervektes i tråd med deres naturverdi». For å følgje opp dette tiltaket, har Klima- og miljødepartementet sett i gang med å utvikle ein naturrekneskap for Noreg etter FNs standard for naturrekneskap. Regjeringa foreslår å setje av 10 mill. kroner til vidareutvikling av naturrekneskapen i 2024. Naturrekneskapen vil vise kor mykje natur vi har (areal), tilstanden til naturen og kva for økosystemtenester han leverer, i tillegg til korleis desse endrar seg over tid. Ei av desse økosystemtenestene er opptak og lagring av karbon i dei ulike økosystema. Med naturrekneskapen kan vi følgje utviklinga i korleis naturen blir påverka av menneskeleg aktivitet på vegen til lågutsleppssamfunnet, og kva nedbygging kostar samfunnet i tap av natur og økosystemtenester. Dette gjer det mellom anna mogleg å sjå klima og natur i samanheng på ein meir systematisk måte.

Eit lågutsleppssamfunn er eit samfunn der vekst og utvikling skjer innanfor tolegrensene til naturen. Klimaendringane påverkar naturen, og naturen påverkar klimaet. I tillegg vil ny industri, kraftproduksjon og omstillinga av fleire sektorar krevje areal og påverke naturen. Det same gjer fleire klimatiltak. Dersom naturen blir bygd ned eller omdanna for å gje plass til andre formål eller blir brukt slik at tilstanden blir ringare, gjev det tap av natur, utslepp av klimagassar og reduserer moglegheita for framtidig opptak av klimagassar. Dette vil isolert sett gje auka utslepp og svekkje evna økosystema har til å levere økosystemtenester. Å bevare økosystem er difor fundamentalt for ei klimarobust utvikling og ein sentral føresetnad for omstillinga.

EU-kommisjonen har foreslått å utvide EU-forordning 691/2011 om miljøøkonomiske rekneskapar til også å omfatte naturrekneskap. Det ligg i følgje SSB an til å komme ei forplikting om rapportering til Eurostat med verknad innan utgangen av 2026 for referanseåret 2024. Arbeidet med å utvikle naturrekneskapen for Noreg er leidd av Miljødirektoratet og SSB i samarbeid med fleire og inngår i delområdet Miljørekneskap under nasjonalt statistikkprogram for Noreg.

I 2023 har Miljødirektoratet sett saman eksisterande og lett tilgjengeleg kunnskap om naturareal, tilstand og økosystemtenester til ein førstegenerasjons naturrekneskap. Samanstillinga viser at Noreg har ein del data om areal, tilstand og økosystemtenester på nasjonalt og regionalt nivå. Samstundes står det att mykje utviklingsarbeid før Noreg kan få på plass ein naturrekneskap etter internasjonale standardar og forpliktingar. Ei sentral utfordring med dagens data er at desse byggjer på ulik klassifisering av areal (ulik økosysteminndeling). Data kan difor ikkje utan vidare nyttast for å etablere ein naturrekneskap som ser areal, tilstand og økosystemtenester i samanheng. Utviklinga av ein nasjonal naturrekneskap etter internasjonale standardar og forpliktingar krev difor tilpassing av eksisterande data, utvikling av nye metodar og innhenting av nye data.

Ein førstegenerasjons naturrekneskap vert publisert av Miljødirektoratet hausten 2023.

Forstørr bilete

Figur 3.34 Oppbygginga av ein naturrekneskap etter FN sitt rammeverk for naturrekneskap med utgangspunkt i kart over økosystema.

Med bakgrunn i kartfesta informasjon blir det laga tre biofysiske rekneskapar (arealutstrekning, tilstand og forsyning og bruk av naturgode/økosystemtenester) og to økonomiske rekneskapar (økonomisk verdi av naturgode og naturkapital), og ein kan følge utviklinga til desse over tid.

Kjelde: Basert på figur frå Miljødirektoratet.

3.2.6.3 Arbeidet til regjeringa for å redusere utslepp frå anna arealbruk

Restaurering av myr og anna våtmark

Den samla løyvinga til restaurering av myr og anna våtmark er for 2024 fordelt på fleire budsjettpostar. Det er på noverande tidspunkt ikkje mogleg å angi nøyaktig kor mykje som vil gå til restaurering av myr og anna våtmark, men vi går ut frå at aktiviteten vil halde seg på om lag same nivået som i 2023 da det gjekk 29,5 mill. kroner til myrrestaurering og 5,5 mill. kroner til restaurering av anna våtmark. Miljødirektoratet leier arbeidet etter ein oppdatert plan for perioden 2021–2030. Meir erfaring gjer at ein får ei stadig meir kostnadseffektiv restaurering. Restaureringa skjer mellom anna i samarbeid med Statsskog på deira areal. Fleire kommunar er òg involverte. I tillegg foreslår Regjeringa at det blir sett av midlar til naturrestaurering i 2024 i form av søkbare tilskot til kommunar som har laga naturmangfaldplan. Her vil det bli stilt krav om at kommunane bidreg med eigne midlar i tillegg til det statlege tilskotet.

Regjeringa vil:

• halde fram med å restaurere myr og anna våtmark

Omdisponering av skog til beite

Regjeringa vil

• vurdere om det bør gjerast endringar i reglane om omdisponering av skogareal til beite.

Formålet med eventuelle endringar er å sikre at omdisponering av skogareal er basert på reelle behov for beiteareal.

Utgreiing av verkemiddel for å hindre nye torvuttak.

Miljødirektoratet har levert ei utgreiing med vurdering av verkemiddel for å hindre opning av nye torvuttak. Oppfølging av utgreiinga frå Miljødirektoratet er til vurdering i Klima- og miljødepartementet. I mellomtida blir det sett på som ei nasjonal og vesentleg regional interesse å forhindre utnytting av nye myrområde til torvuttak. Nye arealplanar som bryt med denne føringa, kan gje grunnlag for statleg motsegn (presisert i rundskriv T-2/16).

3.2.6.4 Arbeidet til regjeringa for å auke opptaket i forvalta skog

Regjeringa foreslår å føre vidare løyvinga til skog, klima og energitiltak over budsjettet til Landbruks- og matdepartementet. I jordbruksoppgjeret i år vart partane samde om å auke tilskota til skogforvaltning med 10 mill. kroner.

Regjeringa har hatt på høyring forslag til endringar i forskrift om berekraftig skogbruk. Forslaget inneber at plikta skogeigar har til å forynge etter hogst, blir tydlegare, mellom anna ved at det blir innført krav om godkjenning av forynging med andre treslag enn dei som nytter veksttilhøva på staden best. Vidare vil berre bartre bli rekna som teljande treslag etter minstekravet til plantetettleik i lova der det tidlegare har stått barskog. Målet med endringane er å bidra til å styrkje arbeidet med forynging etter hogst, slik at langsiktig skogproduksjon og CO₂-opptaket aukar. Forslaget vil leggje til rette for at skogforynging skjer med treslag som utnyttar vekstforholda best på den einskilde lokaliteten, samstundes som det er rom for eit variert og mangfaldig skogbilete.

Tidspunktet for hogst påverkar evna skogen har til å ta opp CO₂ og lagre karbon over lang tid. Regjeringa vil vurdere å innføre eit krav om minstealder for hogst på nivå med PEFC. NIBIO har eit pågåande prosjekt for å kartleggje årsaker til at skogeigar avverkar skog før hogstmoden alder. Oppdraget hadde frist august 2023, men er forsinka med eit år. Basert på resultata av prosjektet, vil det bli vurdert om det er behov for verkemiddel for å fremje seinare hogst med sikte på å styrkje karbonopptaket i skogen.

Vidare kan CO₂-opptaket i skog auke om skogarealet bli utvida. Det kan mellom anna skje ved å plante skog på område som det ikkje er skog i dag, eller på areal under gjengroing. Slik planting kan komme i konflikt med miljøverdiar. Miljødirektoratet og Landbruksdirektoratet er i ferd med å gjere ferdig forslag til rammeverk for ei ordning for skogplanting på nye areal som klimatiltak med klare miljøkriterium.

Tiltak for å auke norsk foredling av tømmer kan bidra positivt til 2030-forpliktinga i skog- og arealbrukssektoren. Ved til dømes å foredle ein større del av hogstkvantumet innanlands vil det bidra til ein auke i lageret av karbon i treprodukt (Harvested Wood Products – HWP). Dette blir bokført som eit CO₂-opptak mot forpliktinga. Noreg eksporterer for tida årleg om lag 4,1 mill. kubikkmeter tømmer (trenden er aukande andel sagtømmer, og frå 20021 til 2022 auka denne delen med 19 pst.). Det er fleire forskingsprosjekt i gang med dette som tema og som mellom anna vurderer potensialet for auka opptak. Regjeringa vil følgje opp dette gjennom vegkart for grønt industriløft.

3.2.6.5 Arbeidet til regjeringa for å auke karbonlager i matjord

Det er potensial for å auke karbonlagringa også i matjord. Ei viktig oppgåve er å redusere nedbygging av jord. Gjeldande jordvernmål vedteke i 2023, er å redusere omdisponeringa til under 2 000 dekar årleg, og at målet skal vere nådd innnan 2030. Målet er vidare å bremse tap av karbon frå jorda som til kvar tid er i drift. I Nasjonalt miljøprogram i jordbruket som gjeld frå 2023, er det innført tilskot for driftsformer som er til hjelp for jordhelse og jordkarbon. NIBIO utviklar JordVAAK, eit overvakingssystem for jordbruksjord med sikte på at vi kan halde oversikt over utviklinga i matjorda og måle resultata av innsats som blir gjord for å behalde eller auke karboninnhaldet i jord.

3.2.6.6 Konsekvensar av tiltak for å redusere utslepp og auke opptak i skog- og arealbrukssektoren

Redusert nedbygging av skog, myr, jordbruksareal og andre karbonrike areal er bra for klima, naturmangfald, skogbruk, jordbruk og mattryggleik, men vil innebere ei avgrensing på bruken av areal. Fortetting og ombruk av allereie utbygde areal gjev òg synergiar med redusert transportbehov og dermed reduserte utslepp frå transport. Ved å byggje innanfor eller i nærleiken av eksisterande busetnad med gangavstand til barnehage, skule, butikk og andre stader folk bruker i kvardagen, blir det også skapt grunnlag for gode bu-, oppvekst- og nærmiljø, som har positive samfunnsmessige konsekvensar. Fortetting og transformasjon i byar og tettstader vil også bidra til å redusere behovet for utbygging av, og auka kostnader knytte til, infrastruktur, service og tenester. Samstundes kan det bidra til at delar av næringslivet vil oppleve avgrensingar i arealtilgangen for nye næringsbygg som i sin tur kan ha negativ innverknad på vidare næringsutvikling. Det kan gje utfordringar og omstillingskostnader.

Arealbruksendringar er den største trusselen for tap av naturmangfald. Klimatiltak som fører til at ein unngår eller reduserer omfanget av nedbygging og andre arealbruksendringar, vil difor samstundes normalt gje store gevinstar for natur og naturmangfald, og hjelpe til at Noreg kan nå mål og forpliktingar for natur og naturmangfald. Mange artar er avhengige av større samanhengande leveområde. Vegar og busetnad fører til negativ påverking ved å fragmentere leveområda. Kompakt utbygging framfor spreidd utbygging gir – i tillegg til mindre samla arealbeslag – óg mindre grad av fragmentering av naturområda.

Klimatiltak som går ut på å lokalisere ny utbygging til område med lågare karboninnhald, kan vere positive for naturmangfald, men ikkje alltid. Det er fordi det ikkje er noko eintydig samanheng mellom høgt karboninnhald og høg verdi for naturmangfald. «Unnataket» er myr – som generelt sedd både er store karbonlagrer og viktige for naturmangfald, og klimatilpassing.

Bevaring av myr gjennom stans i nydyrking, å fase ut uttak av torv og myrrestaurering er positivt for naturmangfald, og hjelper til i klimatilpassinga gjennom flaumdemping og vassregulering og til økosystemtenester som vassreinsing og rekreasjon.

Tiltak for å auke opptaket i skog gir ofte auka verdiskaping i skognæringa som ein positiv tilleggseffekt. Dette vil gjelde både primærproduksjonen og industrileddet. Fleire av dei skisserte tiltaka i skogen inneber meir intensive produksjonsformer og har potensial for å påverke naturmangfaldet og andre miljøverdiar negativt. Tiltaka kan innrettast slik at miljøkonsekvensane blir akseptable.