2 Ráđđehusa sámepolitihka ja digitaliserenpolitihka birra
2.1 Ráđđehusa sámepolitihkka
Sámit leat dohkkehuvvon álgoálbmogin Norggas. Vuođđolága § 108 vuođul lea ráđđehusa ulbmil láhčit dilálašvuođaid dasa ahte sámit sáhttet sihkkarastit ja ovddidit gielaset, kultuvrraset ja servodateallimeaset. Norggas lea maid álbmotrievttálaš geatnegasvuođat mat bidjet láidestusaid sámepolitihkkii, earret eará ILO-konvenšuvdna nr. 169 álgoálbmogiid ja čearddalaš álbmogiid birra iehčanas stáhtain ja ON-konvenšuvnna artihkal 27 siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid birra. ON váldočoahkkin dohkkehii čakčamánu 13. b. 2007 oktasaš Álgoálbmotjulggaštusa. Julggaštus bidjá dehálaš láidestusaid viidásat bargui oažžun dihtii áddejumi das guđe vuoigatvuođat álgoálbmogiin leat, vaikke vel julggaštus iešalddis ii leat álbmotrievttálaččat čatnevaš dokumeanta.
Sámediggi lea sámiid álbmotválljen orgána ja ráđđehusa deháleamos eaktudeaddji ja gulahalli sámepolitihkalaš gažaldagain. Ráđđehus hukse viidáseappot daidda ásahuslaš ja rievttálaš rámmaide mat leat jo biddjojuvvon sámepolitihkkii. Ráđđehusas ii leat ovddasvástádus Sámedikki politihkalaš doaimmas ii ge dain mearrádusain maid Sámediggi dahká politihkalaš orgánan.
Álgoálbmogin lea sámiin vuoigatvuohta konsulterejuvvot áššiin main sáhttá leat njuolgga mearkkašupmi sidjiide. Sihkkarastin dihtii ahte bargu daid áššiiguin mat sáhttet váikkuhit sámiide njuolgga, čađahuvvo dohkálaččat, leat ráđđehus ja Sámediggi soahpan bidjat Stáhta eiseválddiid ja Sámedikki gaskasaš konsultašuvnnaid prosedyraid vuođđun konsultašuvnnaide.
Gielda- ja ođasmahttindepartemeanttas lea ovddasvástádus oktiiordnet dan stáhta politihka mii guoská sámiide Norggas, ja galgá oččodit ollislaš ja jotkkolaš politihka, sektoriid ja hálddašandásiid rastásaččat. Juohke fágadepartemeanttas lea ovddasvástádus čuovvulit stáhta politihka sámiid ektui iežas suorggis.
Stáhtas dat lea ovddasvástádus sihkkarastit ahte sámit vuhtiiváldojuvvojit. Seammás bidjá stáhta vuođđun ahte gielddat ja fylkkagielddat iežaset álgagiin, ja báikkálaš demokratiija oassin, maiddái čuovvulit geatnegasvuođaideaset sámi ássiid ektui.
2.1.1 Sámi álbmot ja sámegielat
Norggas eai čađahuvvo registreremat čearddalašvuođa vuođul, ja danne eat dieđe galle sápmelačča ásset riikkas. Geassemánu 2019 muttus ledje 18 103 olbmo čálihuvvon Sámedikki jienastuslohkui. Čáliheamit jienastuslohkui lassánit jeavddalaččat. Ollu sápmelaččat leat iešguđet sivaid geažil válljen ahte eai čálit iežaset jienastuslohkui, ja go dušše sii geat sáhttet jienastit sámediggeválggas, sáhttet čálihit iežaset jienastuslohkui, de ii čájet jienastuslohku galle sápmelačča ásset Norggas. Sámediggi lea máŋgii čujuhan ahte lea dárbu ráhkadit oktagaslašvuđot statistihka das gii lea sápmelaš Norggas, muhto maiddái čujuhan hástalusaide dan oktavuođas. Earret eará lea sámi álbmogis historjjálaš vuosteháhku registreremii.
Daid loguid vuođul mat čájehit geat válljejit sámegiela mánáidgárddis ja skuvllas (geahča kapihttala 5), mii diehtit ahte sámit ásset miehtá Norgga. Jáhkkimis lea nu ahte eanet ja eanet sámit ásset gávpogiin ja stuorát čoahkkebáikkiin. Seammás diehtit ahte eanemusat čohkiiduvvon ássanguovllut, gos sámit muhtumassii leat eanetlogus, leat Sáltoduoddara davábealde.
Norggas geavahuvvo davvi-, lulli- ja julevsámegiella beaivválaš giellan. Norgga riikkaidgaskasaš geatnegasvuođat čatnasit dán golmma gillii. Sámegiella lea dehálaš ovttaskas giellageavaheaddjái, sámi álbmogii ja sámi servodaga ovdáneapmái. UNESCO áitojuvvon gielaid listtas lea davvisámegiella definerejuvvon áitojuvvon giellan, ja lulli- ja julevsámegiella fas bahás áitojuvvon giellan.
Sámedikki mearkkašupmi
Sámediggi deattuha ahte nuortalaš-, ubmi- ja bihtánsámegiella leat gielat mat gullet Sápmái mii lea Norgga bealde. Dat gielat leat rašis dilis, ja dehálaš lea fuolahit maiddái dáid gielaid dárbbuid.
2.1.2 Vuoigatvuohta almmolaš bálvalusaide sámegillii
Sámelága § 1–5 deattasta ahte sámegiella ja dárogiella leat ovttaárvosaš gielat. Sámegiela hálddašanguovllus leat sámegiella ja dárogiella ovttadássásaš gielat sámelága 3. kapihttala mearrádusaid vuođul.
Sámegiela hálddašanguvlui gullet dál Kárášjoga, Deanu, Porsáŋggu ja Unjárgga gielddat ja Guovdageainnu, Gáivuona, Dielddanuori ja Loabága suohkanat davvisámi guovllus, Hápmira suohkan julevsámi guovllus ja Aarborten, Raarvihken, Plassjen ja Snåasen Tjïelte lullisámi guovllus.
Gustovaš prosedyraid vuođul galgá gielda ohcat beassat mielde hálddašanguvlui, ja sáddet ohcama Gielda- ja ođasmahttindepartementii, mii de vejolaččat váldá gieldda mielde hálddašanguvlui láhkaásahusrievdadusa bokte. Searvan sámegiela hálddašanguvlui addá ássiide gielalaš vuoigatvuođaid go lea oktavuohta iešguđet almmolaš orgánaiguin, dás maiddái:
Lágat ja láhkaásahusat maidda oppa sámi álbmogis dahje sámi álbmoga oasis lea erenoamáš beroštupmi, galget jorgaluvvot sámegillii.
Skovit maid galgá atnit báikkálaš dahje guovllu almmolaš orgánaide hálddašanguovllus galget leat sihke sámegillii ja dárogillii. Seammá gusto daidda almmolaš orgánaid almmuhusaide mat gusket olles hálddašanguovllu álbmogii dahje álbmoga osiide.
Vuoigatvuohta oažžut vástádusa sámegillii, čálalaččat ja njálmmálaččat, go olmmoš váldá oktavuođa almmolaš báikkálaš orgánii. Go olmmoš váldá oktavuođa regionála almmolaš orgánii, de lea čálalaš oktavuođaváldimiid oktavuođas vuoigatvuohta oažžut čálalaš vástádusa sámegillii.
Vuoigatvuohta váldit oktavuođa duopmostuoluide sámegillii sihke njálmmálaččat ja čálalaččat, ja sámástit sámegillii riektečoahkkimiin ja čađahit šiehtadallamiid sámegillii. Duopmostuolut leat geatnegahttojuvvon fuolahit ahte proseassačállosat, čálalaš duođaštusat, riektegirjjit jna. leat sihke dárogillii ja sámegillii. (Riektelágádussan dás oaivvilduvvojit politiija, leansmánnit, áššáskuhttineiseválddit, duopmostuolut, ja rihkusfuolahus).
Vuoigatvuohta oažžut oktagaslaš girkobálvalusaid sámegillii Norgga girku searvegottiin.
Vuoigatvuohta geavahit sámegiela ja bálvaluvvot sámegillii suodjalan dihtii beroštumiidis báikkálaš ja regionála almmolaš dearvvasvuođa- ja sosiálaásahusaid ektui.
Hálddašanguovllu báikkálaš dahje regionála almmolaš orgána bargiin lea vuoigatvuohta oažžut virgelobi bálkkáin oahppat sámegiela go orgánas lea dárbu dakkár máhttui.
Vuođđoskuvllas lea buot ohppiin, sihke sis geat leat sápmelaččat ja sis geat eai leat sápmelaččat, seamma guovllus (dainna oaivvilduvvo hálddašanguovlu ja lassin vejolaš eará gielddat dahje gielddaoasit mat leat mielde hálddašanguovllus), vuoigatvuohta oažžut oahpahusa sámegielas ja sámegillii.
Maiddái hálddašanguovllu olggobealde addet sámelága giellanjuolggadusat gielalaš vuoigatvuođaid sámegillii. Dat guoská earret eará vuoigatvuhtii oažžut daid lágaid ja láhkaásahusaid jorgaluvvot maidda olles sámi álbmot dahje dan osiin lea erenoamáš beroštus.
Viidáseappot lea juohkehaččas vuoigatvuohta oahpahussii sámegielas. Oahpahuslágas leat mearrádusat vuođđoskuvlaohppiid ja joatkkaskuvlaohppiid vuoigatvuođa birra oažžut oahpahusa sámegielas ja sámegillii. Hálddašanguovllu olggobealde lea maid vuoigatvuohta beassat geavahit sámegiela duopmostuoluin, maiddái dalle ge go dat ii dárbbašuvvo giella- ja gulahallanváttisvuođaid geažil.
Sámelága goalmmát kapihttala mearrádusat leat uhcimusgáibádusat. Buot almmolaš orgánat ávžžuhuvvojit vuhtiiváldit sámi giellageavaheddjiid, maiddái lága njuolggadusaid olggobealde.
Ráđđehus galgá láhčit dilálašvuođaid nu ahte sámit sáhttet sihkkarastit ja ovddidit gielaset ja ráđđehusas lea bajimus ovddasvástádus das ahte nationála ja riikkaidgaskasaš geatnegasvuođat sámegielaid ektui čuovvuluvvojit. Gielddain, fylkkagielddain ja stáhta eiseválddiin lea ovddasvástádus ollašuhttit sámelága giellanjuolggadusaid.
Sámediggi hálddaša ruđaid guovttegielatvuhtii gielddain ja fylkkagielddain ja das lea erenoamáš ovddasvástádus ovddidit buot sámegielaid. Ráđđehus lea dehálaš ovttasbargoguoibmi giellapolitihkas, ja das lea seamma láhkai go Sámedikkis ge ovddasvástádus nannet ja ovddidit sámegielaid. Vuođđolága bokte lea stáhta geatnegahttojuvvon sihkkarastit ovttaskas olbmo vuoigatvuođa geavahit sámegielaid. Muhtun dilálašvuođain ii leat Sámedikki ja ráđđehusa gaskasaš rollajuogadeapmi leamaš čielggas. Seammás go Sámedikkis lea bajimus ovddasvástádus nannet ja ovddidit sámegielaid, de lea ráđđehusas dehálaš rolla čađahit dán ovddasvástádusa. Gielddain, fylkkagielddain ja stáhta orgánain mat fállet bálvalusaid hálddašanguovllus, lea maiddái ovddasvástádus ollašuhttit sámelága giellanjuolggadusaid.
2.1.3 Ráđđehusa NAČ 2016: 18 Váibmogiela čuovvuleapmi
Jagi 2016 geigii sámi giellalávdegoddi NAČ 2016: 18 Váibmogiella – Sámegielaide evttohuvvon láhkamearrádusat, doaibmabijut ja ásahusat Gielda- ja ođasmahttindepartementii ja Sámediggái. Duogážin dasa ahte ráđđehus nammadii lávdegotti, lei earret eará dat ahte almmolaš suorggi organiseren lei sakka rievdan jagi 1990 rájes go giellanjuolggadusat mearriduvvojedje. Dálá njuolggadusat eai vuhtiiváldde doarvái bures daid gielddaid dili main sámi álbmot lea unnitlogus, ja stuorra molsašumit leat das mo hálddašanguovllu gielddat čuovvulit sámelága giellanjuolggadusaid mearrádusaid.
Lávdegotti raporta lea leamaš gulaskuddamis, ja departemeanttat ja Sámediggi leat dál árvvoštallamin lávdegotti evttohusa. Ráđđehus konsultere Sámedikkiin vejolaš láhkarievdadusaid ja doaibmabidjoevttohusaid birra.
2.2 Ráđđehusa digitaliserenpolitihkka
Norgga almmolaš suorgi lea okta máilmmi buoremusain digitaliserensuorggis, ja nu dat galgá ain leat. Danne fertejit almmolaš suorggit ovttas čoavdit geavaheddjiid dárbbuid. Dat ulbmil ahte galgá leat dušše okta digitála almmolaš suorgi, gáibida ahte bargovuogit ja ovttasbargovuogit rievdaduvvojit, ja ahte suorggis lea rivttes gelbbolašvuohta ja ahte dat čoavdá eanet bargguid digitálalaččat. Almmolaš suorgi galgá fállat jotkkolaš bálvalusaid, geavahit oktasaščovdosiid ja fuolahit ahte oktasaščovdosat doibmet hálddašandásiid ja surggiid rastá. Mii galgat maiddái juogadit ja ođđasis geavahit eanet almmolaš dieđuid. Stáhta galgá bearráigeahččat ahte njuolggadusat leat heivvolaččat digitaliseremii.
Ráđđehus evttoha doaimmalaš áŋgiruššama digitaliseremiin ja doalaha alla digitaliserenleavttu. Jagi 2019 stáhtabušeahtas várrejuvvui 1,7 miljárdda ruvnnu digitaliseremii ja ráđđehusa jagi 2020 bušeahttaevttohus almmuha 707 miljon ruvnnu ođđa digitaliserendoaibmabijuide. Áŋgiruššamii gullet earret eará digitálaarkiiva ja digitála guhkesáigerádjan, lassi doarjja govdabáddehuksemii, balvabálvalusaid márkansadji, mielruhtadanortnet digitaliserenprošeavttaide, digitála čovdosat ásodagaid várás maid gielda hálddaša, matrihkkala buorideapmi ja viidáseappot ovddideapmi, 5G analysat ja válbmen, dieđuid juogadeapmi, dearvvasvuođavuođđovuogádat, ja vel buoret buhcciidsihkkarvuohta ja ovttasdoaibman standardiserejuvvon gielain.
Sámedikki mearkkašupmi
Sámediggi oaivvilda ahte sidjiide sámiid álbmotválljen parlameantan berrejit sihkkarastojuvvot doarvái resurssaid ja gelbbolašvuođa vai sáhttet searvat digitaliserenbargui. Dan oktavuođas deattuha Sámediggi ahte dálá juolludusat eai veahket Sámedikki čađahit áŋgiruššamiid seamma dásis go eará almmolaš etáhtat Norggas.
2.2.1 Okta digitála suorgi
Ráđđehus ja KS almmuhedje geassemánu 2019 digitaliserenstrategiija almmolaš suorggi várás áigodahkii 2019–2025 mii gohčoduvvui Én digital offentlig sektor – Digitaliseringsstrategi for offentlig sektor 2019–2025. Strategiija lea dieđáhusa Meld. St. 27 (2015–2016) Digital agenda for Norge – IKT for en enklere hverdag og økt produktivitet čuovvuleapmi. Strategiija definere digitaliserenbarggu oktasaš ulbmiliid ja áŋgiruššansurggiid jagi 2025 rádjai, ja galgá doarjut olles almmolaš suorggi digitála nuppástuhttima. Danne dat lea sihke gieldda suorggi ja stáhta oktasaš strategiija. Digitaliseren almmolaš suorggis galgá seammás váikkuhit eanet árvoháhkamii ealáhuseallimis.
Strategiijas vuoruhuvvo jotkkolaš bálvalusaid ovddideapmi čuovvovaš eallindáhpáhusain: Oažžut máná, oažžut bahás buohcci máná, massit ja fidnet barggu, ođđaássi Norggas, álggahit ja jođihit fitnodaga, jápmima ja árbema oktavuođas ja eaktodáhtolaš organisašuvnna jođihit.
Okta váikkuhangaskaomiin go áigumuš lea lihkostuvvat oktilis bálvalusaid ovddidemiin, lea dieđuid juogadeapmi. Ráđđehus áigu ásahit nationála resursaguovddáža dieđuid juogadeami várás mas galgá leat njunušgelbbolašvuohta juridihka, teknologiija ja gávpe- ja hálddašanproseassaid gaskavuođas, ja mii galgá doaibmat oahppobirasin ja gealbobáŋkun olles almmolaš suorggi várás.
Goanstajierbmi veahkeha min viežžat ođđa máhtu dain stuorra diehtohivvodagain mat mis leat almmolaš suorggis ja veahkeha min čoavdit bargguid ođđa vugiiguin. Eanet goanstajierpmi geavaheapmi almmolaš suorggis bohciidahttá maid váttes gažaldagaid rabasvuođa, ovddasvástádusa, riektesihkkarvuođa ja persovdnasuddjema ektui. Danne lea ráđđehus almmuhan nationála strategiija goanstajierpmi várás.
Jus galggaš juksat eanet diehtojuohkima ja eanet jotkkolaš bálvalusaid, de ferte njuolggadusaid heivehit dasa. Njuolggadusat fertejit leat čielgasat ja áddehahttit, almmá dárbbašmeahttun árvvoštallanmearrádusaid haga ja dain fertejit leat harmoniserejuvvon doahpagat. Ráđđehus áigu geahčadit njuolggadusaid sihkkun dihtii dan mii ain hehtte digitaliserema, dan barggu vuođul mii dahkkojuvvo jotkkolaš bálvalusaiguin.
Gielddat, fylkkagielddat ja stáhta doaimmat galget sáhttit ovttas ovddidit geavaheaddjiláđis, jotkkolaš ja beaktilis digitála bálvalusaid. Ráđđehus áigu, ovttas KS:in, ásahit oktasaš digitála ekovuogádaga nationála ovttasdoaibmama ja bálvalusovddideami várás.
Ovttasdoaibman ja digitaliserenbarggu oktiiheiveheapmi gielddain, fylkkagielddain ja stáhta doaimmain galgá bidjat vuođu daid jotkkolaš bálvalusaid ovddideapmái mat leat ássiide, eaktodáhtolaš organisašuvnnaide ja ealáhuseallimii.
Digitála gelbbolašvuohta šaddá kritihkalaš fáktorin almmolaš doaimmaid nákcemis digitaliseret bálvalusaid ássiide ja ealáhuseallimii ja oažžut ávkki das. Ráđđehus áigu hábmet digitála gelbbolašvuhtii strategiija almmolaš suorggis ovttas KS:in ja eará guoskevaš doaimmaheddjiiguin.
Digitála sihkkarvuohta lea vuođđoeaktun go galggaš leat vejolaš bisuhit luohttámuša almmolaš suorggi IT-vuogádagaide ja almmolaš digitála bálvalusaide. Ođđajagimánus 2019 almmuhii ráđđehus nationála strategiija digitála sihkkarvuođa várás. Digitaliserendirektoráhtas galgá, ovttas KS:in, nationála sihkkarvuođaeiseválddiin ja Diehtobearráigeahčuin, leat guovddáš rolla barggus nannejuvvon ja oktiiheivehuvvon lahkonemiin digitála sihkkarvuhtii almmolaš suorggis.
Gielda- ja ođasmahttindepartemeanta ráhkada doaibmaplána digitaliserenstrategiija buot doaibmabijuid čađaheapmái.
Sámedikki mearkkašupmi
Sámediggi lea ovdal čujuhan ahte Sámediggi ii váldojuvvo mielde nationála áŋgiruššamiidda, ja berre danne váldojuvvot mielde oktasaš digitála ekovuogádaga ásaheapmái. Sámediggi oaivvilda maiddái ahte Sámediggi berre leat daid doaimmaheddjiid searvvis mat galget leat mielde hábmemin strategiija mii lea digitála gelbbolašvuođa várás almmolaš suorggis.