3 Jordskiftelovgivinga i Noreg (tidlegare og gjeldande rett)

3.1 Innleiing

Framstillinga av gjeldande rett i kapitlet her byggjer i det alt vesentlege på framstillinga i høyringsnotatet. Departementet viser elles til at det er laga ein lovkommentar til gjeldande jordskiftelov: Jordskifteloven med kommentarar, av Torgeir Austenå og Sverre Øvstedal, 3. utgåve utgitt i 2000, på Universitetsforlaget. Når det gjeld samanliknbar utanlandsk rett, viser departementet til kapittel 4 i proposisjonen og til kapittel 8 i NOU 2002: 9 Jordskifterettenes stilling og funksjoner, der det gjerast greie for tysk, fransk og svensk rett. I tillegg viser departementet til vedlegg 4 i høyringsnotatet som òg informerar om hovudtrekka i svensk rett, og om eit studiebesøk arbeidsgruppa gjorde til Nacka Tingsrett, som behandlar eit stort tal jordskiftesaker i Stockholmsområdet.

3.2 Tidlegare jordskiftelovgiving

Den første særskilde utskiftingslova er datert 17. august 1821 (Lov angående Jords og Skovs Udskiftning af Fællesskab). Lova gjaldt utskifting av sameige og endring av teigblanding. Dette skulle i utgangspunktet løysast ved semje, men blei partane ikkje samde, kunne utskifting haldast av retten. Retten var sett saman av sorenskrivaren og fire skjønns- og takstmenn nemnt opp av fogden. Utskifting etter 1821-lova fekk ikkje det omfanget som ein ønska. Lova blei avløyst av utskiftingslova av 12. oktober 1857, som mellom anna fastsette at utskiftinga skulle utførast av ein utskiftingsformann og to menn nemnt opp av futen.

1857-lova blei avløyst av lov av 13. mars 1882, som la utskiftinga til ein særdomstol; utskiftingsretten, med utskiftingsformannen som fagdommar. 1882-lova gjaldt fram til lov om jordskifte blei vedtatt 22. desember 1950. Ved 1950-lova kom uttrykket «jordskifte» inn i lovverket, og det blei eit samleomgrep for dei avgjerdene som jordskifterettane tar i endringssakene. 1950-lova blei avløyst av gjeldande lov av 21. desember 1979 nr 77 om jordskifte o.a. (jordskifteloven).

3.3 Någjeldande jordskiftelovgiving

3.3.1 Formålet med jordskiftelovgivinga

Formålet med gjeldande jordskiftelov er å skape meir tenlege eigedommar for eigarane og brukarane gjennom byte av areal, løysing av tvistar og opprydding i uklare og utenlege eigar- og brukartilhøve. Ein oppnår på denne måten både ein privat og samfunnsmessig gevinst, fordi høvelege grenser og klare og ryddige eigar- og brukartilhøve legg betre til rette for rasjonell drift, auka lønsemd og verdiskaping knytt til grunnareala. Konfliktpotensialet knytt til fast eigedom, blir òg redusert.

3.3.2 Kva jordskifte er

Jordskifte er ein rettsleg prosess knytt til grunneigedommar. Prosessen endar med ei rettsleg avgjerd gjort av jordskifteretten, som er ein domstol.

Bakgrunnen for å halde ei jordskiftesak er at eigedommane er utenlege, eller vil bli det som følgje av eit tiltak, og at dei verkemidla som kan brukast i eit jordskifte, er eigna til å løyse problema.

I prosessen brukar ein dei rettsendrande verkemidla ein tradisjonelt omtalar som jordskifte. Som rettsendrande verkemiddel reknast ombyting av grunn mellom grunneigarar, oppløysing av sameige, avløysing av bruksrettar, føresegner om bruken av areal og rettar (bruksordning) med meir, sjå gjeldande jordskiftelov § 2.

Jordskifterettane behandlar òg andre saker. Ei hovudgruppe er dei rettsfastsetjande sakstypane grensegang og rettsutgreiing, der retten fastslår kva som er rettstilstanden. Slike saker fell utanfor det tradisjonelle jordskifteomgrepet, men behandlast likevel av jordskifterettane. Jordskifteretten behandlar dessutan skjønnssaker, for eksempel om fastsetjing av erstatning ved ekspropriasjon eller vern der skjønnet anten er ein del av jordskiftesaka, eller skal haldast som eige sak. Jordskifteretten behandlar i tillegg spørsmål om avløysing og omskiping av servituttar etter lov 29. november 1968 um særlege råderettar over framand eigedom (servituttlova).

Jordskiftesakene kan behandlast anten som offentleg jordskifte etter krav frå partane, eller som minneleg jordskifte der jordskifteretten godkjenner ein avtale mellom grunneigarane om korleis for eksempel byte av jord eller bruksordninga skal vere.

Gjeldande jordskiftelov gjeld alle eigedommar «dersom ikkje anna følgjer av lova her eller andre lover» (§ 1 a). Lova gjeld med andre ord over alt, òg i byar og tettstader, med mindre det er gjort unntak i form av lov. Jordskifte i statsallmenning og bygdeallmenning er avgrensa i lov 19. juni 1992 nr 60 om skogsdrift m.v. i statsallmenningene § 4-2 og i lov 19. juni 1992 nr 59 om bygdeallmenninger § 1-4. Etter desse føresegnene kan makeskifte, sams tiltak, grensegang og beiteordning gjennomførast, men ikkje andre former for jordskifte.

3.3.3 Jordskiftedomstolane

Jordskifteretten er ein særdomstol

Jordskifteretten er ein særdomstol, med oppgåver som delvis skil seg frå oppgåvene i dei vanlege domstolane, sjå domstollova § 2 nr. 1. Som ein følgje av dette er det nokre karakteristiske forskjellar mellom jordskifterett og vanlege domstolar.

Formålet med den eigentlege jordskifteverksemda er å auke den privatøkonomiske avkastinga av eigedommane gjennom endring av eigedomsutforminga og rettstilhøva til dei eigedommane som er med på jordskiftet. Formålet med dei vanlege domstolane er å avgjere kva som er rett i ein tvist.

Som særdomstol må jordskifteretten ha positiv heimel for å kunne behandle ei sak. Dei vanlege domstolane er ikkje underlagt eit slikt krav.

I ein tvist ved dei vanlege domstolane vil det ofte vere ein part som vinn, og ein som tapar. I eit jordskifte har alle partar garanti mot å bli påført tap.

I ei sak for dei vanlege domstolane er det ofte ei todeling av partane. I eit jordskifte er det nesten alltid mange partar (eigedommar) som alle skal takast vare på for å unngå økonomisk tap. Dette pregar saksbehandling og sluttdokument i saka.

Fordi eit jordskifte fører til ny utforming av eigedommar, oppstår det eit behov for markering av dei nye eigedommane både i marka og på kart. Jordskifteretten har det nødvendige apparatet til å setje ut dei nye eigedomsgrensene i marka, og til å teikne dei inn på kart, og til å rapportere dei til kartmyndigheitene.

For at jordskifteretten skal kunne utforme eigedommane på ein ny og betre måte, er det nødvendig med ein planfase i arbeidet. Prosessreglane for jordskifte legg derfor til rette for at det må haldast fleire rettsmøte for å løyse denne oppgåva.

For å kunne utforme eigedommane på ein ny og betre måte, må jordskifteretten vite kva kvar enkelt eigedom har av areal og rettar. Dette må fastsetjast på ein forsvarleg måte, for eksempel ved dom når det er tvist, eller ved rettsfastsetjande vedtak. Dom eller vedtak kan altså vere ein «mellomstasjon» på vegen mot ny utforming av eigedommane.

For å kunne gjere ei forsvarleg vurdering av avkastinga av kvar enkelt eigedom før og etter jordskiftet, er det nødvendig å fastslå verdien av eigedommane før og etter jordskiftet. Derfor har gjeldande jordskiftelov føresegner om verdsetjing av alle areal som skifter eigar.

Rettsboka til jordskifteretten skal innehalde alt som skal til for at den nye eigedomssituasjonen, inkludert ny veg, drenering og så vidare, kan gjennomførast; om nødvendig ved tvang. Dette inneber at rettsboka ofte inneheld ei rekkje praktiske føresegner som ein ikkje finn i ein dom frå ein vanleg domstol.

I gjennomsnitt blir det kunngjort ein dom, eller det blir inngått eit rettsforlik, for kvar sak som blir avslutta. I tillegg kjem det ofte rettsfastsetjande vedtak.

I tillegg til dei materielle forskjellane mellom jordskifterettane og dei ordinære domstolane, er det eit par vesentlege skilnader av prosessuell art.

For det første finn ein ikkje omgrepet «vedtak» i tvistelova. Omgrepet vedtak slik det er brukt i gjeldande jordskiftelov, er knytt til fleire ulike avgjerder, mellom anna vedtak om fremjing, og det kom inn i lova ved ei lovendring i 1998.

For det andre er det vanleg med fleire rettsmøte i saker for jordskifterett enn i saker for dei allminnelege domstolane. Når eit jordskifte gjeld fleire enn to eigedommar, om fleire av verkemidla i gjeldande jordskiftelov bør brukast, og jordskifteretten skal sjå til at ingen part lir tap, krev det både dialog og tid å finne fram til eit godt resultat i det endringsarbeidet som jordskifte er. Dialogen går føre seg i rettsmøte. Dette er ei av årsakene til at det er vanleg med fleire rettsmøte i jordskifte.

Samansetjinga av jordskifterettane

I den enkelte saka er jordskifteretten sett saman av ein jordskiftedommar som leiar, og to oppnemnde meddommarar, sjå gjeldande jordskiftelova § 9. Jordskifteoverretten er sett saman av ein jordskifteoverdommar som leiar, og fire oppnemnde meddommarar. Jordskifteretten kan likevel setjast utan meddommarar når ein part ber om det og jordskiftedommaren finn det forsvarleg. Jordskifteretten kan òg setjast med fire meddommarar når ein part ber om det og retten finn det ønskjeleg ut i frå omfanget eller karakteren i saka. Meddommarane skal vere «særleg kunnige i det som jordskiftet i hovudsaka gjeld».

Gjeldande jordskiftelov kapittel 2 har reglar om jordskiftedomstolane. I § 7 er det reglar om inndeling av landet i rettskretsar og om personalet ved jordskifterettane og jordskifteoverrettane. I § 8 finn ein heimelen for utvalet av jordskiftemeddommarar.

Samansetjinga av jordskifteretten og jordskifteoverretten i den enkelte sak er regulert i § 9. § 10 gir jordskifteoverdommaren høve til å vere setjedommar i jordskifteretten. § 11 inneheld eit krav til jordskiftemeddommarane om å gjere sine plikter ærleg og med truskap.

Etter § 7 fjerde ledd kan jordskifterettsleiaren gi jordskiftekandidat allment løyve til å styre jordskiftesaker og enkelte rettsmøte, med unntak av saker i samband med ekspropriasjon som nemnt i § 6. I slike saker etter § 6 kan det givast særskilt løyve når særlege grunnar ligg føre. Allment løyve kan givast for tre år med mogleg forlenging i eitt år.

3.3.4 Avgjerdsformer jordskifteretten nyttar seg av

Jordskifteretten tek avgjerd anten som dom, orskurd, vedtak eller rettsforlik. Avgjerdsformene dom, orskurd og rettsforlik følgjer dei alminnelege føresegnene i tvisteloven, sjå gjeldande jordskiftelov § 97 bokstav a. Avgjerdsforma vedtak er spesiell for jordskifteprosessen. Vedtak brukast ved avgjerd av om jordskiftesak skal fremjast, sjå § 14, og når retten tek avgjerd som gjeld grenser, rettar eller plikter for ein eller fleire partar og det ikkje avseiast dom, sjå § 17 a.

3.3.5 Nærare om jordskifte, grensegang, rettsutgreiing og skjønn

Rettsendrande saker (jordskifte)

I gjeldande jordskiftelov § 2 første ledd, bokstavane a til i, finn ein dei ulike rettsendrande sakstypane, det vil seie dei verkemidla jordskifteretten kan bruke for å løyse dei problema som partane har med eigedommane sine. Føresegnene i § 2 er supplerert av andre føresegner i lova, mellom anna kapittel 6 om «skifteplanen og tilhøyrande reglar». Ei jordskiftesak kan omfatte eit eller fleire tiltak, sjå § 2 andre ledd. Saka går ut på å bruke verkemidla lova har for å løyse dei vanskane som ligg i den konkrete saka, sjå § 26 første punktum.

Løyse opp realsameige

Jordskifteretten kan løyse opp realsameige i grunn og rettar (sameige mellom bruk), og fordele areala slik at kvar sameigar blir eineeigar av areal som tilsvarar vedkommande eigedom sin del i sameiget, sjå § 2 første ledd bokstav a. For sameige i fjellstrok som i hovudsak ligg over barskoggrensa, er det likevel fastsett i § 26 andre ledd at sameiget berre kan delast dersom «jordskifteretten samrøystes finn at deling er meir tenleg enn bruksordning».

Omforming av eigedom

Eigedommar som består av fleire delar, kan omformast slik at talet teigar blir redusert. Teigar med uheldig form, kan omformast. Heimelen er § 2 første ledd bokstav b. Ombyting av rettar inngår òg i eit slikt jordskifte.

Bruksordning

I område med felles bruk og utnytting til beite, jakt og så vidare, eller der tilhøva er slik at felles utnytting av rettane vil vere mest tenleg, kan jordskifteretten gi føresegner om korleis rettshavarane skal utøve rettane sine, sjå § 2 første ledd bokstav c. Dette er kalla bruksordning. Etter § 2 første ledd bokstav c nr. 1 kan jordskifte gå ut på å gi reglar om bruken i område der det er sambruk mellom eigedommar. Sambruk er der meir enn ein eigedom har utnyttingsrett til eit areal. Det kan òg givast reglar der det ikkje er sambruk mellom eigedommar når jordskifteretten finn at det ligg føre særlege grunnar, sjå § 2 første ledd bokstav c nr. 2.

Bruken kan òg ordnast i område der det går føre seg reindrift etter reindriftslova, sjå § 2 første ledd bokstav c nr. 3, men jordskifteretten er ikkje gitt kompetanse til å regulere tilhøvet mellom reindriftsutøvarane, berre tilhøvet mellom reindriftsutøvar og andre brukarar. Bruksordning kan òg gjelde bruken i personlege sameige i skogeigedom og i fjellstrok «som for storparten ligg over barskoggrensa», sjå § 2 første ledd bokstav c nr. 4.

Jordskifteretten står fritt med omsyn til omfanget av bruksordninga og korleis ho skal gjennomførast. Ordninga må vere tenleg, sjå § 34 som seier at «Jordskifteretten kan ordne bruk og sambruk innan skiftefeltet slik han finn mest tenleg».

Avløysing av bruksrettar

Etter § 2 første ledd, bokstav d, kan jordskifte gå ut på å «avløyse bruksrettar som er nemnde i § 36». I § 36 første ledd står dei «alltidvarande bruksrettane» som gir heimel for eigen avløysingssak etter § 2 første ledd bokstav d. Det er rett til veg, beite, brønn og vassleidning, til hogst, sand og stein, båt- og bryggjeplass med vidare.

Det er berre bruksrettar som kan avløysast etter desse føresegnene, ikkje eigedomsrett eller medeigedomsrett. Berre reelle og varige bruksrettar, ikkje bruksrettar som er tidsavgrensa, gir heimel til å setje i gang eiga sak. I sak fremja på anna grunnlag, kan retten avløyse alle typar bruksrettar dersom dette er nødvendig og ingen lir tap.

Skiping av sams tiltak

Gjeldande jordskiftelov § 2 første ledd bokstav e gjeld for skiping av sams tiltak. Omgrepet «skipe» femner både om det å få i stand nye tiltak, og det å endre på omfang og utforming av eksisterande tiltak. Eit vanleg eksempel er bygging eller utbetring av felles veg. Jordskifteretten gir normalt nødvendige reglar om bruken (vedlikehaldet og kostnadsdeling med meir) av eit tiltak (som veg, kanal, gjerde, kraftverk) som er komen i stand eller endra etter reglane om sams tiltak.

Deling av eigedom som ledd i rasjonalisering i landbruket

Jordskifte kan gå ut på å dele ein eigedom i samband med sal av tilleggsjord, sjå § 2 første ledd bokstav f. Samtykke til frådeling blir gitt av kommunen etter føresegnene i jordlova. Det same gjeld eventuell konsesjon etter konsesjonslova. Vidare gjeld lov om planlegging og byggesaksbehandling (plan- og bygningsloven) av 27. juni 2008 nr. 71 § 20-1 første ledd bokstav m.

Deling av eigedom etter eit bestemt høvetal

Etter gjeldande jordskiftelova § 2 første ledd bokstav g kan jordskifte gå ut på å dele ein eigedom med tilhøyrande rettar etter eit bestemt verdiforhold (høvetal). Eigedom eigd i personlege sameige, kan delast dersom det givast samtykke til deling.

Eit typisk eksempel er at to eller fleire kjøper ein eigedom, får løyve til å dele han etter eit høvetal og ber jordskifteretten utføre delinga. Dei kan eige eigedommen saman som eit personleg sameige ein kort periode. Alternativt skjer heimelsoverføringa til den enkelte etter at delinga er gjennomført.

Fordeling av arealverdiar og kostnader ved fellestiltak i byggjeområde

Med verknad frå 01.01.2007 blei det innført to nye sakstypar i § 2 første ledd bokstavane h og i. Bokstav h gjeld fordeling av arealverdiar og fordeling av kostnader ved ulike fellestiltak i område som i endeleg regulerings- eller bebyggelsesplan er utlagt til eksisterande eller nye byggjeområde. Med eksisterande byggjeområde meiner ein eit område som det i hovudsak er bygningar på. Eit nytt byggjeområde er eit område som i hovudsak er utan bygningar. Grunneigarar som får utlagt friluftsområde, friområde, bustadvegar med vidare på sin eigedom i reguleringsplanen eller bebyggelsesplanen, kan gjennom eit etterfølgjande jordskifte få del i utbyggingsrettar i planområdet.

Avbøting av ulemper som følgje av reguleringsplan i byggjeområde

Gjeldande jordskiftelov § 2 første ledd bokstav i gjeld avbøting av ulemper som følgje av reguleringsplanar i eksisterande og nye byggjeområde. Ved å bruke verkemidla i § 2 kan uheldig eigedomsutforming som følgje av tiltak som ligg til grunn for reguleringsplan eller bebyggelsesplan, avbøtast. Eksempel på uheldig eigedomsutforming kan vere eigedommar som er delt av vegar, eller at tomtegrense og eigedomsgrense ikkje er samanfallande.

Grunnleggjande vilkår for jordskifte

Dei grunnleggjande vilkåra for å halde jordskifte går fram av gjeldande jordskiftelov §§ 1 og 3. I § 1 er det fastsett at utnyttinga av dei eigedommane jordskiftet skal omfatte, må vere utenleg eller at utnyttinga vil kome til å bli det. Av § 3 bokstav a følgjer det at jordskifte ikkje kan fremjast dersom kostnadene og ulempene blir større enn nytten for kvar av dei eigedommane som er med i jordskiftet. Begge vilkåra må vere innfridde for at jordskiftesaka skal kunne fremjast. Vilkåra gjeld dei tradisjonelle rettsendrande jordskiftesakene, og for jordskiftedelen i saker der jordskifte er kombinert med eit samtidig skjønn. Vilkåra gjeld ikkje for dei rettsfastsetjande sakstypane rettsutgreiing og grensegang, men gjeld likevel for dei tilfella der retten finn det tenleg med ei grenseregulering som inneber eit makeskifte.

Vilkåret for jordskiftesak etter § 1 første ledd er at det er vanskeleg å nytte eigedommane på ein tenleg måte slik tilhøva er i dag, og sett i høve til dei driftsmåtane som er aktuelle «etter tid og tilhøve». Etter første ledd skal vurderinga skje ut frå gjeldande tilhøve. Etter § 1 andre ledd skal vurderinga gjerast ut frå situasjonen slik han blir etter at det planlagde tiltaket er gjennomført.

I vurderinga av om ei sak skal fremjast for jordskifte, må retten vege kostnadene og ulempene som jordskiftet vil kunne medføre, opp mot dei fordelane ein kan oppnå. Det er ikkje nok at tilhøva per i dag er utenlege, dei må òg kunne gjerast betre ved bruk av verkemidla i eit jordskifte. Det må med andre ord skapast ein «skiftegevinst».

Kravet til skiftegevinst gjeld jordskiftefeltet samla. Det er likevel ikkje eit krav at kvar enkelt eigedom som er involvert, skal få ein gevinst gjennom jordskiftet. Vilkåret om å ikkje tape etter § 3 bokstav a, gjeld individuelt, det vil seie i høve til kvar enkelt eigedom innan skiftefeltet. Ingen eigedom skal kunne tape på at jordskifte blir sett i verk.

For sakstypane i § 2 bokstav h og i gjeld regelen i § 3 b som inneheld eit vilkår om at jordskifte ikkje kan fremjast utan at den enkelte eigedom får sin del av netto skiftegevinst. Eigedommane har dermed eit rettskrav på å få sin del av den netto formuesauken som jordskiftet skaper i jordskiftefeltet. Eigaren får moglegheit, men ikkje plikt til å ta ut sin del av den netto inntektsauken som jordskiftet legg til rette for.

Tilhøvet mellom verkemidla i gjeldande jordskiftelov § 2

Bruk av verkemidla i § 2 bokstavane a, b og f fører med seg nye eigedoms- eller bruksrettsgrenser. Avløysing (bokstav d) kan òg føre til endring av eigedoms- eller bruksrettsgrenser. I sak etter bokstavane a og b er det like mange partar før og etter skiftet, medan formålet med ei sak etter bokstav f er å redusere talet einingar. Ei sak etter bokstav f kan bli svært lik ei sak etter bokstav b. Sak etter bokstavane a og b vil ofte gjelde fleire eigedommar. Sak etter bokstav f har sitt utspring i ein eigedom og gjerne to, eventuelt fleire kjøparar.

Etter § 2 bokstav g kan ein eigedom delast. Resultatet blir ei eller fleire nye grenser. § 2 bokstavane c og e gjeld meir enkelttiltak. Etter bokstav c ordnast bruken for ein eller fleire utnyttingsmåtar. Bruksordning opnar ikkje for nye brukarar. Etter bokstav e kan ein skipe nye, eller omskipe eksisterande tiltak. I sak etter bokstav e kan nye brukarar sleppe inn.

I nesten alle saker gir retten reglar om bruken (bruksordning) anten generelt (bokstav a og b), eller knytt til den eller dei aktuelle utnytingsmåtane (bokstavane c og e).

Bokstav h gjeld fordeling av utbyggingsverdiar og kostnader med fellestiltak. Bokstav i gjeld omforming av utbyggingsareal. Til dei to sakstypane er det eigne reglar om fordeling av nytte og krav om semje eller totredels fleirtal for å fremje sak.

Bruk av verkemidla i gjeldande jordskiftelov § 2

Formålet med jordskifte fram til 1980 var oppløysing av sameige og reduksjon av teigblanding. I gjeldande jordskiftelov er det lagt til grunn at ein ikkje kan finne ein optimal eigedomsstruktur som varar for alltid. Tidene endrar seg, og eigedommane må endrast i samsvar med dette.

Føresegna i § 26 første punktum bestemmer tilhøvet mellom verkemidla i § 2. Føresegna har to ytterpunkt: «Ny eigedomsutforming» og «bruk av enkelttiltak». Jordskifteretten skal velje mellom dei to. «Ny eigedomsutforming» er det tradisjonelle eller typiske jordskiftet. Heimelen er § 2 bokstav b. Eit krav etter bokstavane a, d og f kan òg bli «ny eigedomsutforming». § 2 bokstavane c og e er eksempel på «bruk av enkelttiltak».

Jordskifteretten skal endre eigedoms- og bruksrettshøve ved ny eigedomsutforming eller enkelttiltak så langt han meiner det er nødvendig etter kravet. Rekvirenten tek opp eit eller fleire tema eller problem som han vil at jordskifteretten skal behandle. Dei andre partane forklarer seg om sitt syn. Retten må deretter velje mellom ny eigedomsutforming eller bruk av enkelttiltak. Retten har ansvar for lovbruken. Gjeldande jordskiftelov stiller opp to prinsipielle ytterpunkt.

Det er ikkje slik at «ny eigedomsutforming» alltid er store omfattande saker, medan at enkelttiltak er små enkle saker. Det er tilnærminga som er prinsipielt forskjellig. Med heimel i § 2 bokstav b kan to små areal bytast om eller omformast. Nemninga «ny eigedomsutforming» høver best på ei sak med endring av mange teigar som gjerne gjeld fleire enn to eigedommar. Ei bruksordning eller eit sams tiltak kan gjelde ein utnyttingsmåte og to partar, eller fleire utnyttingsmåtar og mange partar for eksempel ordning av fiske, jakt og vegnett i en dal eller langs eit vassdrag.

Rettsboka for det utførte jordskiftet må tydeleg vise resultatet av saka. Ved ny eigedomsutforming må yttergrensa gå fram, og i utgangspunktet må det gjerast greie for alle eigedoms- og bruksrettshøve i feltet. I mange tilfelle vil resultatet dels vere rettsfastsetjande og dels rettsendrande. Båe to skal ha rettskraftverknad.

Ved bruk av enkelttiltak er det ikkje nødvendig å beskrive alle eigedoms- og bruksrettshøve i feltet. Resultatet må vise kva som har vore tema. Det må gå fram kva som er behandla, og kva som skal ha rettskraft. Det som ikkje er behandla, er urørt, det vil seie som før skiftet.

Avgrensing av skifteområdet og avklaring av eigedomstilhøva innanfor skiftefeltet

Ved eit jordskifte må skiftefeltet og kva som skal gjerast innanfor dette området, avgrensast. Gjeldande jordskiftelov kapittel 4, §§ 25 og 26, har føresegner om dette. Av § 25 første ledd går det fram at «Skiftefeltet skal til vanleg avgrensast i samsvar med jordskiftekravet». Jordskifteretten må òg klarleggje eigedomstilhøva i skiftefeltet, sjå § 16 andre ledd.

Skiftegrunnlaget

Skiftegrunnlaget er nøkkelen for å dele sameige og byte grunn. Etter § 3 bokstav a har alle partar krav på å få att minst tilsvarande det dei eigde før jordskiftet. Dette blir omtala nærare i reglane om skiftegrunnlaget, sjå §§ 27 og 28. Det skal avgjerast kva kvar eig, sjå § 16 andre ledd, og kor mykje det er verd, sjå § 19 andre ledd. Det skal òg setjast opp eit rekneskap som viser grunnverdien for kvar part, og for jordskifteområdet samla. Dette er skiftegrunnlaget for kvar enkelt part.

Sameiger blir skifta etter «partshøvet i sameiga», sjå § 27. For eigedommar eigd i eineeige, skal skiftet føre til at kvar eigedom får tilbake tilsvarande verdi som eigedommen gir frå seg ved omforminga, sjå § 28 første ledd. I skog kan standskogen takast med eller det kan skiftast på grunnlag av samla bruksverdi.

Reglane om skifteplanen

Det er gitt føresegner om skifteplanen i gjeldande jordskiftelov kapittel 6 «Skifteplan og tilhøyrande reglar». I §§ 29 til 32 er det alminnelege føresegner om skifteplanen. § 29 første ledd set som mål for jordskiftet at «Utforming av eigedom og omforming av bruksrett skal vere tenleg etter tida og tilhøva». Det er eigedommen, det vil si driftseininga, som dette skal sjåast i høve til, ikkje det enkelte bruksnummeret driftseininga består av. Driftseininga kan òg omfatte leigejord, sjå § 29 andre ledd.

I § 29 a er det føresegner for saker etter § 2 første ledd bokstav h. Nettoverdiauken skal så langt det er mogleg, leggjast ut som heile utbyggingsrettar på, eller inntil eigen eigedom. Ein føresetnad for utbyggingsrett på eigen eigedom er likevel at vedkommande reguleringsplan eller utbyggingsplan tillet slik arealutnytting på eigedommen. Er dette ikkje tilfelle, skal jordskifteretten så langt det er mogleg, leggje utbyggingsretten inntil eigen eigedom.

Elles har §§ 33 til 35 føresegner om bruksordning, sams tiltak og driftsselskap, §§ 36 til 40 har føresegner om avløysing av bruksrettar, §§ 41 til 44 om investeringar, §§ 45 til 50 om utflytting, og §§ 51 til 60 har føresegner om oppgjer, grenser, fristar med meir.

Tilhøvet til forvaltingsvedtak

Forvaltingsvedtak som er ein føresetnad for skifteplanen (godkjenningar, konsesjonar med meir) må liggje føre, før skifteplanen kan fastsetjast av retten, sjå § 20 a.

Eigedomsomgrepet i gjeldande jordskiftelov

Gjeldande jordskiftelov bruker omgrepet «eigedom» utan å definere dette nærare. I forarbeida til lova (NOU 1976: 50) heiter det mellom anna: «For den eining som jordskifte primært gjeld, har ein nytta ordet eigedom». Med eigedom i jordskiftelova er meint den driftseininga som brukaren sjølv eig. Eininga kan bestå av eitt bruksnummer eller fleire bruksnummer på same eigarhand.

Det er eigedommen (driftseininga), ikkje eigaren, som er det sentrale objektet for jordskiftet. Det er eigedommen som skal gjerast meir rasjonell («tenleg») etter «tid og tilhøve», og ulemper og fordelar skal vurderast i høve til eigedommen. Fordelane og ulempene kan vere endra inntekter eller utgifter, eller endra verdi på eigedommen. Det er i hovudsak desse elementa som definerer nytten, og dei kan variere med eigedomstypen og med bruken av eigedommen.

Tilhøvet til naboeigedommar

Jordskifteområdet vil oftast grense til ein eller fleire naboeigedommar. Da er det nødvendig å få klarlagt desse grensene slik at jordskifteretten kan vere trygg på at nyformingsarbeidet ikkje går inn på naboeigedommen, og at partane som leggjast ut på den aktuelle staden, får det som planen viser. Reglar om dette finn ein i gjeldande jordskiftelov § 16. Når det gjeld fastlegging av grenser mot naboeigedom, har naboen status som part. Dette er i realiteten ein grensegang. Jordskifteretten kallar berre inn grannane til rettsmøta i jordskiftet i dei tilfella der det kjem opp noko i skiftefeltet som kan få verknad for nabo. Kravet om at alle partar i eit jordskifte er sikra mot å li tap, gjeld òg nabo.

I jordskifteområdet kan det vere eigedommar som ikkje får endra grensene ved jordskifte, men reglar for kanalar, vegar, gjerde og anna vil gjerne gjelde desse. I jordskifteområdet kan det liggje tomter eller areal til offentleg veg med klare grenser (målebrev). Dersom ikkje reglar for kanalar, gjerde og anna gjeld desse, får dei same status som ein nabo som ein ikkje merkjer grenser mot.

Rettsfastsetjande saker (saker om grensegang og rettsutgreiing)

Dei rettsfastsetjande sakene som jordskifteretten behandlar, er saker om grensegang og rettsutgreiing. Det er nærare føresegner om desse sakstypane i gjeldande jordskiftelov kapittel 11. Behandlinga til jordskifteretten når det gjeld rettsfastsetjande saker skil seg på fleire punkt frå behandlinga av tilsvarande saker for dei ordinære domstolane. Grensegang og rettsutgreiing kan krevjast for jordskifteretten utan at det ligg føre ein tvist.

Etter § 88 første og andre ledd kan eigar og bruksrettshavar med varig bruksrett krevje at jordskifteretten «i særskild sak skal klarleggje, merkje av og beskrive eigedomsgrenser og grenser for alltidvarande bruksrett». Det jordskifteretten gjer her, blir kalla grensegang, og det omfattar òg grenser i vassdrag, sjå vassdragslova §§ 2 til 4. Føresegnene i gjeldande jordskiftelov om grensegang gjeld for heile landet og alle typar eigedom, men slik at omgrepet «alltidvarande bruksrett» ikkje omfattar bruksrett i allmenning.

Etter § 88 andre ledd kan òg leiar av reinbeitedistrikt krevje grensegang. Det same gjeld utøvar av reindrift der distriktsstyre ikkje er oppretta. Departementet kan krevje grensegang i dei same tilfella som det kan krevje jordskifte etter § 5 andre ledd, for eksempel når det er nødvendig av allmenne omsyn.

Grenser som er ulaglege, kan retten regulere etter § 88 femte ledd. Retten skal prøve å få ulaglege grenser regulert ved minneleg makeskifte. Kjem ein ikkje fram til semje kan jordskifteretten regulere grensene på den måten han meiner er mest tenleg for dei eigedommane det gjeld.

Ei sak om rettsutgreiing gjeld dei rettar og plikter som eksisterer i eit område. Saka går altså ut på fastslå kva som er rettstilstanden mellom partane, ikkje trekkje nye grenser eller skipe nye rettar eller plikter. Kravet i § 1 om at eigedommen må vere vanskeleg å nytte på tenleg måte, og garantien mot tap i § 3 a, gjeld derfor ikkje i sakene om rettsutgreiing. Det gjer heller ikkje reglane i §§ 25 og 26 om at jordskifteretten kan utvide jordskiftesaka geografisk, eller gjere bruk av ulike verkemiddel i lova utan at det er fremja eige krav om det.

To vilkår må vere oppfylde for å kunne reise ei sak om rettsutgreiing etter § 88 a. For det første må det liggje føre eit sameige eller ein pretensjon om rett til bruk basert på rettslege argument (for eksempel i form av servituttar) mellom eigedommar i det aktuelle området. For det andre må det vere nødvendig å klarleggje og fastsetje eigedoms- og bruksrettstilhøva av omsyn til ein rasjonell bruk av området.

Skjønn

Jordskifteretten kan i dag – innafor sin saklege skjønnskompetanse – etter omstenda halde skjønn som ein del av ei jordskiftesak, som sjølvstendig del i samband med jordskiftesaka og som eiga sak utan samband med ei jordskiftesak. Kompetansen jordskifteretten har til å halde skjønn er dels heimla i jordskiftelova og dels i ulike særlover.

Jordskifteretten har òg kompetanse til å halde skjønn vedrørande fast eigedom når det er avtalt mellom partane.

Jordskifteretten kan etter gjeldande jordskiftelov § 6 a første punktum i særskild sak eller som del av jordskifte halde alle skjønn etter lov 15. juni 2007 nr 40 om reindrift (reindriftsloven).

Kompetansen jordskifteretten har til å halde skjønn er i nokre tilfelle stadleg avgrensa, sjå gjeldande jordskiftelov § 6 femte ledd første punktum, som avgrensar kompetansen til å gjelde for areal som er lagt ut til landbruks-, natur- og friluftsområde i medhald av plan- og bygningslova. Kompetansen jordskifteretten har til å halde skjønn etter veglova §§ 53 og 54 er òg stadleg avgrensa, sjå veglova § 60 andre ledd.

I nokre tilfelle har både tingrett og jordskifterett kompetanse til å halde skjønnet. Det er tilfelle for avtaleskjønn og dei skjønna som går etter reindriftslova § 70.

Jordskifteretten kan halde skjønn etter veglova i samband med jordskifte Det går fram av gjeldande jordskiftelov § 43 andre ledd. Jordskifteretten kan ikkje halde skjønn etter§ 43 andre ledd som eiga sak. Jordskifteretten kan med heimel i § 43 tredje ledd òg, om det er nødvendig, halde skjønn etter lov 14. juni 1912 om anlæg av taugbaner og løipestrenger m.v. § 8.

Er det nødvendig av omsyn til jordskiftet, skal jordskifteretten etter § 44 første ledd sørgje for utstikking av, og gi reglar om opparbeiding og vedlikehald av ulike slag opne og lukka grøfter og kanalar. Jordskifteretten skal òg etter andre ledd gi nødvendige reglar om bruken av vatn og vassdrag, og om vassleidningar og kloakkleidningar. Dersom slike tiltak og tørrleggingstiltak etter § 2 bokstav e kan få verknad for eigedommar utanfor skiftefeltet, kan jordskifteretten halde skjønn etter lov 15. mars 1940 nr. 3 om vassdragene.

Veglova § 60 opnar for at jordskifteretten kan halde skjønn i samband med sak etter gjeldande jordskiftelov § 6 første til fjerde ledd første punktum eller som eiga sak. Den kompetansen jordskifteretten har, er stadleg avgrensa og det er eit vilkår at skjønn er kravd for jordskifteretten av rekvirenten.

Etter veglova § 53 første ledd kan det gjerast vedtak om eigedomsinngrep til mellom anna bygging, utbetring, vedlikehald og drift av privat veg i skjønn mot vederlag til den det råkar. Vilkåret er at det reknast som klart at inngrepet vil vere meir til gagn enn skade. På same måte kan skjønnet òg gi rett til å bruke ein veg som alt ligg der. Kvar av partane i slik sak kan krevje avgjort om vegretten alt er til, at han blir nærare fastlagt, eller få bruken flytt. Blir brukarane av privat veg ikkje samde om korleis plikta til vedlikehald eller utbetring skal fordelast, kan kvar av dei etter veglova § 54 tredje ledd krevje at desse spørsmåla skal avgjerast ved skjønn.

Jordskifteretten held etter grannegjerdelova § 16 andre ledd gjerdeskjønn i område som er lagt ut som landbruks- natur- og friluftsområde i medhald av plan- og bygningslova § 11-7 nr. 5 eller er regulert til slik bruk eller vern og i uregulert område, dersom rekvirenten set fram krav om skjønn for jordskifteretten i samband med sak etter gjeldande jordskiftelov § 6 første til fjerde ledd første punktum, eller som eiga sak.

Etter servituttlova § 18 høyrer avgjerd etter servituttlova §§ 5 til 7 om omskiping og avskiping, og avgjerd etter servituttlova § 13 om utvising, under skjønn. Jordskifteretten held dette skjønnet i område som er lagt ut som landbruks- natur- og friluftsområde i medhald av plan- og bygningslova § 11-7 nr. 5 eller er regulert til slik bruk eller vern i uregulert område, dersom rekvirenten set fram krav om skjønn for jordskifteretten i samband med sak etter jordskiftelova § 6 første til fjerde ledd første punktum eller som eiga sak, sjå servituttlova § 19 andre ledd.

3.3.6 Reglar om saksbehandling (prosessreglar)

Dei sentrale prinsippa i sivilprosessen gjeld for jordskiftesakene. Gjeldande jordskiftelov § 97 gir ei rekkje av føresegnene i tvistelov verknad for saker om jordskifte, rettsutgreiing og grensegang «på tilsvarande måte så langt dei høver».

Reglar om saksbehandlinga i jordskiftesaker er gitt i kapittel 3 «Framgangsmåten ved offentleg jordskifte». Det er òg gitt reglar om saksbehandling i kapittel 1 §§ 6 a og 6 b for skjønnssaker, kapittel 7 om rettsmiddel og i kapittel 8 om jordskiftekostnadene. Lova blir supplert av domstollova og tvistelova. I framstillinga nedanfor følgjer ei kortfatta oversikt over hovudtrekka i føresegnene om saksbehandlinga. Enkelte av dei føresegnene som blir omtalt, mellom anna reglane om skifteplan, gjeld berre jordskiftesaker, ikkje saker om grensegang eller rettsutgreiing.

Etter § 12 første punktum skal krav om jordskifte setjast fram for jordskifteretten i det jordskiftesokn der eigedommen ligg, sjå den tilsvarande føresegna i tvistelova § 4-5 (1). Føresegna stiller ikkje spesielle formkrav til jordskiftekravet, men det er i praksis lagt til grunn at kravet skal vere skriftleg. Eventuelle munnlege krav skal jordskiftedommaren hjelpe rekvirenten med å få formulert skriftleg. Det er òg utarbeidd eit skjema som kan brukast for å krevje sak. Det er nok at krav blir reist av ein av partane. Unntak frå dette gjeld likevel i saker etter § 2 bokstavane h og i, der det er krav om semje mellom grunneigarane for å reise sak, eventuelt 2/3 fleirtal.

Etter § 12 andre punktum skal jordskiftekravet så langt det er mogleg, nemne dei eigedommane kravet gjeld, kven som er eigar, bruksrettshavar, grannar og eventuelt andre som jordskiftet vedkjem. Vidare skal det nemne kva for vanskar ein ønskjer å få løyst, og om det trengst meddommarar med særleg kunnskap.

Når krav om jordskifte kjem inn til retten, skal jordskiftedommaren prøve om prosessføresetnadene er til stades. Sentrale absolutte prosessføresetnader (som retten må ta stilling til av eige tiltak) er mellom anna om saka er reist for riktig jordskifterett, om kravet sakleg sett høyrer under jordskifteretten, om partane er prosessdyktige, om saka ikkje allereie er til behandling i ein annan domstol eller kravet ikkje allereie er rettskraftig avgjort og så vidare. Er kravet mangelfullt, skal partane få beskjed om det, og få høve til å rette feilen dersom den kan rettast. Blir ikkje manglane retta skal saka avvisast, sjå § 12 andre ledd.

I §§ 13, 14 og 15 er det føresegner om innkalling til det første rettsmøtet og forkynning av innkallinga av alle eigarar, bruksrettshavarar og andre som saka gjeld, sjå § 13 første ledd. I det første rettsmøtet tek retten stilling til om saka skal fremjast, sjå § 14 første ledd. Så snart retten gir partane høve til det, skal dei setje fram og grunngi krava, føre bevis, og gi dei opplysningane som krevjast, sjå § 15. Retten kan setje frist for partane til å leggje fram krava.

Jordskifteretten skal klarleggje grensene for skiftefeltet, sjå § 16 første ledd. Om grenser mot naboeigedom er ulaglege, skal retten forsøke å få regulert dei gjennom minneleg makeskifte. Blir det ikkje semje, har jordskifteretten kompetanse til å regulere grensene på den måten retten finn mest tenleg. Retten må òg klarleggje grensene mellom eigedommane innanfor skiftefeltet, og dessutan få klarlagt «så nøye som råd er, eigedomstilhøva og alle rettar og tyngsler som kviler på feltet», sjå jordskiftelova § 16 andre ledd. Resultatet av denne kartlegginga dannar grunnlaget for det seinare skiftet. Dersom det i denne utgreiingsfasen viser seg å vere tvist om grenser eller rettsspørsmål, må jordskifteretten avgjere tvisten ved dom etter § 17. Er grensene uklare, utan at det ligg føre tvist, kan retten avklare grensene ved vedtak etter § 17 a.

Etter § 18 har partar og vitne plikt til å møte, og til å forklare seg etter dei same føresegnene som gjeld for hovudforhandling i tingretten, sjå tvistelova kapittel 23 og 24. Jordskifteretten har ikkje kompetanse til å fastsetje straff eller tvangsmiddel mot partar eller vitne. Bruk av slike middel ligg til dei ordinære domstolane.

Skiftefeltet skal kartleggjast, sjå § 19. Jordskifteretten skal utarbeide nye kart dersom ein ikkje kan bruke eksisterande kart. Det kan likevel skiftast utan kart dersom retten samrøystes finn kart unødvendig. Jordskifteretten skal verdsetje det som skal bytast av areal, rettar, standskog med vidare, sjå § 19 andre ledd. Verdsetjinga skjer på grunnlag av arealbruken på skiftetidspunktet, men da slik at retten skal ta omsyn til påreknelege endringar i bruken.

Når alt det førebuande arbeidet er gjort, skal jordskifteretten lage eit utkast til skifteplan som skal leggjast fram for partane for drøfting i rettsmøte, sjå § 20. Partane får ein frist til å uttale seg til utkastet, og dei skal òg få høve til å uttale seg til dei merknadene som kjem inn, sjå § 17 a andre ledd tredje til sjette punktum som er gitt tilsvarande verknad. Skifteplanen skal grunngivast. Det skal gjerast greie for det rettslege grunnlaget, dei faktiske omstenda og «andre tilhøve som har hatt mest å seie for skifteplan, skjønn og takstar», sjå § 20 andre ledd.

Dersom ein skifteplan skal byggje på offentlege vedtak, det vil seie forvaltingsvedtak om løyve og liknande som er av betyding for planen, skal slike vedtak vere gjort før jordskifteretten tek avgjerd i saka. Dette går fram av § 20 a.

Partane skal varslast om alle avgjerder i saka i samsvar med reglane i tvistelova kapittel 19. Når saka er ferdig, skal jordskiftet avsluttast i eit rettsmøte. Hovudregelen er at partane skal vere til stades, men det kan skje unntak frå dette, sjå § 22. Partane skal uansett så snart som mogleg få forkynt utskrift av rettsboka.

Så lenge jordskiftesaka varer, kan retten gi slike reglar om bruken av feltet som retten finn tenleg av omsyn til jordskiftet, sjå § 23. Slike reglar kan for eksempel vere forbod mot, eller innskrenkingar i høve til hogst, til nydyrking, eller ulike andre tiltak som kan endre grunnlaget for skiftet og dermed sjansen til å oppnå gode skifteplanløysingar. Reglane kan regulere bruken av skiftefeltet, ikkje eventuelle rettslege disposisjonar som partane måtte ønskje å gjere. Eksempel på dette er sal av eigedommar eller parsellar og frådeling av tomter. Brot på reglar om bruken kan straffast, sjå § 95.

Tinglysing av rettskraftige avgjerder er regulert i § 24 første og andre ledd. Det går fram at jordskiftedommaren skal tinglyse eit rettkjent utdrag av rettsboka så snart råd er, etter at saka er rettskraftig. § 70. Jordskiftedommaren skal òg gi melding til kommunen i samsvar med lov om eigedomsregistrering.

Saksbehandlinga i skjønnssaker

Skjønn for jordskifteretten blir i nokre tilfelle behandla etter jordskiftelova sine reglar, supplert med reglar frå lov 1. juni 1917 nr 1 om skjønn- og ekspropriasjonssaker (skjønnsprosesslova). I andre tilfelle følgjer skjønnet reglane i skjønnsprosesslova aleine medan det for nokre skjønn òg er reglar om saksbehandling i særlova.

Gjeldande jordskiftelov § 6 b har prosessreglar for skjønn som jordskifteretten held som eiga sak, skjønn som er ein del av jordskifte, og for skjønn etter andre lover. Skjønn etter reindriftslova har eigne prosessreglar i gjeldande jordskiftelova § 6 a og reindriftslova § 70.

Skjønn som er ein del av jordskiftesaka følgjer reglane om saksbehandling i jordskiftelova så langt dei passar, og i tillegg dei føresegnene i skjønnsprosesslova som er særskild nemnt i § 6 b. Skjønn jordskifteretten held som eiga sak eller etter andre lover enn jordskiftelova, blir behandla etter reglane i skjønnsprosesslova.

Jordskifteretten skal fullt ut følgje skjønnsprosesslova sine reglar når jordskifteretten held avtaleskjønn som eiga sak. Det same gjeld der jordskifteretten held skjønn etter andre lover som for eksempel grannegjerdelova, veglova eller servituttlova.

Saksbehandlinga for skjønn som er del av jordskiftesak etter § 6 første ledd (ekspropriasjonsskjønn), andre ledd (erstatningsskjønn), tredje ledd (avtaleskjønn) samt fjerde ledd første punktum (avtaleskjønn) er regulert i § 6 b andre ledd.

Jordskifteretten kan òg halde skjønn i samband med jordskiftesak i dei tilfella som er nemnde i § 23 (band på bruken av skiftefeltet), § 43 (nødvendige vegar og taugbaner/løypestrengar), § 44 (grøfter og kanalar), § 52 første ledd (gjerdehald) og § 80 (rente på utgifter som vil kome på etter kvart). Desse skjønna blir behandla etter reglane i jordskiftelova så langt dei høver, om nødvendig supplert med dei reglane i skjønnsprosesslova som er nemnt i § 6 b andre ledd.

Når det gjeld erstatningsskjønn etter reindriftslova § 70, så kan parten velje om han vil bruke jordskifteretten eller tingretten. Vel parten jordskifteretten, blir skjønnssaka behandla i samsvar med § 6 a. Det inneber at den blir behandla etter reglane i jordskiftelova så langt dei høver. Vel parten tingretten, så må saka behandlast etter skjønnsprosesslova.

Prosessreglane i § 6 a gjeld anten skjønnet går som eiga sak, eller som ein del av jordskiftesak.

Prosessreglane i jordskiftelova gjeld så langt dei høver for skjønn etter reindriftslova. Utgangspunktet er såleis det same som for skjønn som er ein del av jordskiftesaka.

3.3.7 Gjeldande rettsmiddelordning

Gjeldande reglar byggjer på at avgjerdene dom, orskurd, vedtak og skjønn kan overprøvast med nærare bestemte avgrensingar. Kompetansen til overprøving er delt mellom lagmannsretten og jordskifteoverretten.

Føresegnene om anke og kjæremål står i kapittel 7. Det kan brukast rettsmiddel mot jordskifte og mot enkelte avgjerder som er tekne i samband med jordskifte. Ved dom etter § 17 og rettsfastsetjande vedtak etter § 17 a, og ved skjønn etter § 6 b, går anke og krav om overskjønn til lagmannsretten. Der det ikkje går fram av lova at ankeinstansen er lagmannsretten, går anke til jordskifteoverretten, sjå § 61 siste ledd. Der anke går til lagmannsrett, følgjer ankebehandlinga føresegnene i tvistelova. Ved krav om overskjønn gjeld føresegnene i skjønnsprosesslova. Ved anke til jordskifteoverrett gjeld føresegnene i jordskiftelova, supplert av ein del føresegner i tvistelova, og i nokre saker gjeld nokre føresegner i skjønnsprosesslova.

Jordskifteoverretten er sett saman med ein jordskifteoverdommar og meddommarar henta frå utvalet for jordskiftesaker, sjå jordskiftelova § 8. Meddommarane skal etter § 9 femte ledd vere «serleg kunnige i det som jordskiftet i hovudsaka gjeld».

Anke som berre gjeld påstand om feil i kart, utrekningar eller målearbeid, blir avgjort etter § 72 første ledd av jordskifteoverdommaren som einedommar, ved såkalla gjennomsyn.

Dom, orskurd og vedtak kan påankast. Jordskifte gjennomført med heimel i ein avtale om valdgift kan ikkje ankast. Det kan heller ikkje eit frivillig makeskifte når makeskiftet blir gjennomført ved hjelp av ein jordskiftedommar i samsvar med føresegnene i jordskiftelova, og avtalen erstattar offentleg ekspropriasjon eller regulering av eigarrådeveldet, sjå § 85 første og andre ledd.

Er det anka over ein dom, må slutting eller iverksetjing av jordskiftet etter § 64 utsetjast. Skal anke over anna avgjerd ha oppsettjande verknad, skal det avgjerast etter reglane i tvistelova § 19-13 andre og tredje ledd.

Utgangspunktet er at rettsmiddel ikkje kan nyttast før jordskiftet er slutt. I nokre høve kan rettsmiddel likevel nyttast før jordskifte er avslutta. Dette går fram av § 62.

Ankefristen er etter § 63 ein månad, og fristen blir rekna frå forkynninga av jordskiftet.

Reglar om saksbehandling for ankesakene

Anke skal setjast fram for den jordskifteretten som har avgjort saka.

Reglane i tvistelova gjeld langt på veg behandlinga i jordskifteoverretten, sjå § 97 første ledd b. Særreglar om behandlinga i jordskifteoverretten går fram av ei rekkje føresegner i kapittel 7.

Etter § 67 bør ankepostane gå fram av ankefråsegna. Om dette ikkje er tilfelle, skal jordskiftedommaren få klarlagt kva anken gjeld før anken blir gjort kjend for dei andre partane.

Utgangspunktet er at jordskiftelova ikkje har føresegner om siling i samband med anke.

Det går fram av § 69 at saksbehandlinga ved overjordskifte – med nokre få unntak – følgjer reglane for jordskifte så langt dei høver. Er ankepostane ikkje klarlagde, skal jordskifteoverretten etter § 67 første ledd siste punktum påleggje «ankeparten å seie greitt frå om kva for postar han ankar på».

Viser det seg at anken må føre til endring i jordskiftet, skal retten etter § 67 gi partane melding om det. Vil endringa valde tap for nokon part, kan han krevje ein frist på opp til ei veke for å setje fram krav om å få granskinga utvida så langt det trengst for å avgjere om ikkje jordskiftet på andre punkt bør endrast til fordel for han. Dersom dette er tilfelle, skal jordskifteoverretten granske jordskiftet så langt retten finn det nødvendig. Endring i jordskiftet som dette fører til, kan gjennomførast sjølv om endringa fører til ei dårlegare løysing for ankeparten enn stoda etter jordskiftet.

Gjeld anken feil med omsyn til kart, utrekningar eller målearbeid og feilen har innverknad på jordskiftet, skal jordskifteoverdommaren etter § 72 andre ledd gi jordskifteretten pålegg om å rette feilen og gjere om skiftet i den grad rettinga gjer det nødvendig. Gjeld anken meir enn feil i kart med vidare, skal jordskifteoverretten sjølv rette opp feila. Kjem jordskifteoverretten over slike feil, og dei ikkje er anka, skal retten rette dei dersom dei har noko vidare å seie.

Finn jordskifteoverretten at jordskifteretten ikkje har avgjort tvist om grenser, eigedomsrett, bruksrett eller anna ved dom eller på annan måte, skal jordskifteoverretten etter § 70 første ledd avgjere tvisten dersom det trengst ut frå omsynet til jordskiftet.

§ 70 andre ledd har særlege føresegner om prøving av vedtaket om fremjing. Om jordskifteretten har avvist eit krav om jordskifte av materielle grunnar, og jordskifteoverretten finn at saka skulle vore fremja, skal jordskifteoverretten ved orskurd oppheve avvisinga. Jordskifteoverretten kan som eit alternativ, vise saka tilbake til jordskifteretten med pålegg om å fremje saka. Har jordskifteretten på den andre sida fremja ei sak, og jordskifteoverretten finn at saka ikkje bør fremjast, eller at saka bør fremjast på ein annan måte, kan jordskifteoverretten ved orskurd anten avvise kravet om jordskifte, eller endre vedtaket om fremjing.

Det er fastsett i § 70 tredje ledd at om det er gjort feil ved saksbehandlinga eller ved rettsbruken så kan jordskifteretten ved orskurd oppheve jordskiftet eller deler av det, og vise saka tilbake til jordskifteretten til ny behandling, i staden for sjølv å halde jordskiftet.

Om avgjerda til jordskifteretten blir stadfesta, går det fram av § 66 at dei fristane som er fastsette i jordskiftesaka, skal reknast frå første årsdagen for slutting av jordskiftet etter at avgjerda er forkynt. Dette blir eitt år etter forkynninga.

Overjordskifte kan etter § 64 ikkje fremjast så lenge anke til lagmannsrett ikkje er endeleg avgjort.

Det er fastsett i § 63 fjerde ledd at når ei avgjerd i ankesak til lagmannsretten har ført til endring i jordskiftet, skal jordskiftedommaren gi dei partane som endringa får verknad for, høve til å krevje ny frist for anke til jordskifteoverretten. Det same gjeld dei av partane som i anketida har fått endra eller skipa nye mellombelse bruksreglar etter § 60. Kjem det inn slikt krav, skal dommaren forkynne ny frist for anke til jordskifteoverretten for alle partane i jordskiftesaka, rekna frå denne forkynninga. I § 63 femte ledd er det eit unntak for overjordskifte som er påanka. I slike høve gir det ingen ny ankerett i sak etter § 60, men vedtaket kan vurderast på nytt etter krav frå nokon som vedtaket gjeld, dersom jordskifteoverretten likevel må gjere om skiftet.

Det går fram av § 71 at avgjerda jordskifteoverretten tek kan ankast til heil eller delvis oppheving på grunn av rettsbruken eller saksbehandlinga. Dommar og andre avgjerder kan ankast etter dei same reglane som for jordskifte. Ved slik anke gjeld dei same reglane som for anke i samband med jordskifte.

Den jordskiftedommaren som har styrt jordskiftet, har plikt til å møte fram til overjordskiftet etter innkalling frå jordskifteoverretten, sjå § 69 andre ledd.

Anke i saker der jordskifte er kombinert med skjønn

I § 6 første til fjerde ledd er det lista opp ei rekkje saker der jordskifte etter § 2 er kombinert med skjønn. I slike saker er ankespørsmålet meir komplisert enn det som er omtala ovanfor.

Anke over rettsbruk og saksbehandling går til lagmannsretten dersom:

• avgjerda gjeld delingsforretning etter § 87 i samband med skjønn etter § 6 første til fjerde ledd.

• avgjerda om fastsetjing er gjort i sak der jordskifteretten held skjønn etter § 6 første til tredje ledd dersom avgjerda om fastsetjing går ut på å setje ei avgjerd til påanke straks, sjå § 62 fjerde og femte ledd. Sak etter § 62 fjerde og femte ledd gjeld fremje av jordskifte, og andre vedtak som er grunngjeve med at det er mykje om å gjere å kome i gang med eit tiltak før skiftet er slutt.

Det går fram av § 61 andre ledd siste punktum at anke over andre avgjerder i sak etter § 6 første til fjerde ledd, berre kan ankast til lagmannsretten. Ein følgje av dette er at det jordskiftefaglege ikkje får ei prøving i to instansar.

I reine skjønnssaker etter § 6 b går det fram av § 61 andre ledd fjerde punktum at rettsbruk, saksbehandlinga og erstatningsutmålinga kan ankast til lagmannsrett.

I § 6 b er det fastsett at jordskifteretten sine avgjerder knytt til skjønn skal følgje reglane i skjønnsprosesslova, men det står ikkje noko om behandlinga til lagmannsretten. Gjeld saka anke over skjønn, kan det såleis reisast spørsmål ved om reglane i skjønnsprosesslova skal gjelde ankebehandlinga. Ordlyden i jordskiftelova § 61 bruker omgrepet «ankast», noko som tilseier at lagmannsretten ikkje kan behandle saka som overskjønn etter reglane i skjønnsprosesslova, og i praksis er det dette som er lagt til grunn.

3.3.8 Kostnader

Kva partane betalar

På same måte som for dei alminnelege domstolane, er kostnadene med verksemda til jordskifterettane delt mellom staten og partane i sakene. Over statsbudsjettet blir det gitt løyvingar til dei faste kostnadene som for eksempel husleige, løn og reisekostnader til dei tilsette. I § 74 niande ledd er det bestemt at slike kostnader ikkje skal betalast av partane. Regelen er viktig av omsyn til tillit og habilitet.

Partane betaler jordskiftekostnader. Dette er visse kostnader knytt til behandlinga av den saken dei har gåande for jordskifteretten. Reglane om slike kostnader finn ein først og fremst i kapittel 8, men òg i nokre andre paragrafar. Dels er reglane ei lovpositiv opprekning av kva for kostnader partane skal betale, sjå § 74 første til åttande ledd, sideutgifter, sjå § 74 andre ledd, utgifter til meddommarar, sjå domstollova § 105 a (rettsgebyrforskrifta §§ 1-2 til 1-6), godtgjering til vitne og sakkyndige, sjå lov 21. juli 1916 nr. 2 om vidners og sakkyndiges godtgjørelse m.v. og regelen i § 75 tredje ledd om sakskostnader til det offentlege når vilkåra for dette er til stades. I sak for dei vanlege domstolane må partane òg betale slike kostnader.

Dels er kostnadene negativt avgrensa slik som i § 74 niande ledd. Aleine, eller i samspel med andre reglar, gjeld § 74 niande ledd for nokre kostnader som er karakteristiske for jordskifteretten. Jordskifteretten er for eksempel pålagt å merkje grenser og å koordinatfeste knekkpunkta i grensene. Det følgjer av § 74 niande ledd og § 58 andre ledd, lest i samanheng, at partane skal betale for sjølve grensemerka og for målehjelp knytt til arbeidet med å få grensemerka på plass og koordinatfesta.

Utgangspunktet i sivilprosessen er at kostnadene med nødvendig opplysning av saka, kviler på partane. Det er òg tilfellet i saker for jordskifteretten. Likevel er det nok slik at jordskifteretten medverkar meir aktivt enn dei alminnelege domstolane når det gjeld avgjerder som påverkar kostnadene med opplysning av saka. Den viktigaste grunnen til dette er forskjellen på sivilprosess og jordskifteprosess. I sivilprosessen skal retten avgjere tvist, medan jordskifteretten skal løyse partane sine problem eller det tema som er brakt inn for retten.

Som for dei vanlege domstolane er det opp til partane om dei vil bruke sakkunnig hjelp i saka. Partane må sjølv betale for slik hjelp.

Etter § 78 kan staten påleggjast å betale kostnader med retting av feil. Det kan vere feil knytta til kart, utrekningar eller målearbeid.

Fordeling av kostnadene mellom partane

Jordskiftekostnadene skal delast mellom partane etter nytten dei har av saka, sjå § 76 første ledd. Dette gjeld for jordskifte, overjordskifte, rettsutgreiing og grensegang. Ved tvisteløysing i dei alminnelege domstolane er hovudregelen at den part som har vunne saka, har krav på full erstatning for sine sakskostnader, sjå tvistelova § 20-2 første ledd.

Når det gjeld tvisteløysing i sak for jordskifterett, gjeld likevel prinsippa i tvistelova for utgiftene til sakkunnig hjelp, sjå § 81 første ledd. § 81 er eit unntak frå hovudregelen om at partane ved jordskifte ber eigne utgifter til sakkunnig hjelp.

I ei jordskiftesak skal partane sine kostnader haldast opp mot nytten saka utløyser. For å kunne halde eit jordskifte, må det føre med seg ei samla netto privatøkonomisk nytte samstundes som ingen part lir tap. Dette er materielle vilkår som jordskifteretten har eit sjølvstendig ansvar for å vurdere og grunngi. I denne samanheng er vilkåra viktige fordi dei set ei øvre grense for kostnadene som partane skal betale.

Når det gjeld garantien mot å li tap, blir kostnader partane kan styre fritt berre trekt inn i vurderinga så langt jordskifteretten meiner dei er nødvendige for å gjere omstillingsarbeidet. Risikoen ved meir eller mindre god opplysning av saka, fell på kvar enkelt part. Det er ikkje slik at overdrivne opplysningskostnader fører til avvisning av jordskifte. Kostnader med rettsfastsetjing, for eksempel utgifter til advokat i tvistar, skal ikkje reknast med. På den andre sida er det òg slik at kostnadene med dei opplysningane jordskifteretten må ha for å utøve sine lovpålagde vurderingar, må reknast med.

Lova inneheld nokre unntak frå hovudregelen for desse sakstypane. Etter § 75 første ledd må rekvirenten betale kostnadene når jordskiftekravet er heilt grunnlaust, kravet blir kalla tilbake eller formfeil rekvirenten har skulda for, fører til at saka blir nekta fremja. Etter § 75 andre ledd må den som krev overjordskifte, bere kostnadene med det dersom overjordskiftet ikkje fører med seg monaleg endring i høve til jordskiftet. Av § 76 andre ledd første punktum følgjer at utgift som omsynet til berre enkelte eigedommar eller partar har valda, kan leggjast på vedkommande aleine. Tilsvarande kostnadsdelingsregel finn ein òg i § 43 tredje ledd. Denne gjeld for investeringstiltak som gjeld minst to partar. Etter § 76 andre ledd andre punktum skal den som er skuld i at krav eller opplysningar er sette fram for seint, betale dei kostnadene som kjem av dette.

For skjønn som eiga sak for jordskifterett, gjeld skjønnsprosesslova sine reglar om kostnader, sjå gjeldande jordskiftelov § 6 b første ledd. For skjønn knytt til offentleg ekspropriasjon eller offentleg regulering av eigarrådvelde, går skjønnet som ein del av jordskiftesaka, men etter § 6 b andre ledd fell kostnadene på den som eksproprierer eller den som regulerer eigarrådveldet. Det same gjeld dersom det blir frivillig avståing etter § 6 tredje ledd. For skjønn etter reindriftslova som jordskifteretten held med heimel i § 6 a, er det eigne reglar om kostnader. For skjønn som blir halde med heimel i §§ 42 andre og tredje ledd og 44 tredje ledd, fell kostnadene med skjønnet på partane i jordskiftesaka.

Med heimel i § 89 b er det gitt forskrift om forsøksordning med rettsmekling for jordskifterettane. Etter § 9 i forskrifta er hovudregelen at kostnadene med meklinga skal delast likt mellom partane. Paragraf 9 inneheld òg nokre unntaksreglar som ein ikkje finn grunn til å gå nærare inn på her.

Etter § 81 første ledd gjeld kapittel 20 i tvistelova for kostnader til sakkunnig hjelp i tvistar. I dei seinare åra har jordskifteretten i gjennomsnitt løyst meir enn ein tvist pr sak gjennom rettsforlik eller dom. Dette viser at kostnadsreglane i tvistelova er mykje brukt i jordskifteretten, men altså berre for sakkunnig hjelp i tvistar.

Etter § 77 kan jordskifteretten bestemme at leigar eller annan som har liknande rett, skal betale jordskiftekostnader og andre kostnader jordskiftet fører med seg, til eigaren. Regelen velter kostnader over på leigar som elles til vanleg ikkje er part i eit jordskifte.

Betaling av kostnader

Hovudregelen om når kostnadene skal betalast, finn ein i § 80 andre ledd. Regelen er at utgifter som er pålagt ein part, forfell til betaling 15 dagar etter at vedkommande er gjort kjent med kravet. For dei vanlege domstolane og skjønn som følgjer reglane i skjønnsprosesslova, er betalingsfristen to veker.

Inngangsgebyret etter § 74 første ledd skal til vanleg vere betalt for at saka skal vere lovleg innkomme til jordskifteretten, sjå § 79 første ledd første punktum.

Etter § 79 kan det krevjast at den som set fram krav om jordskifte eller overjordskifte, skal betale forskot eller gi trygd for dei kostnadene som etter eit førebels overslag vil falle på partane. Etter andre punktum i § 79 kan rekvirenten få ein frist på opptil tre veker.

Kostnader til omstilling som berre gjeld èin eigedom, er det vanleg at eigaren må betale aleine. Jordskifteretten gir ikkje pålegg om å gjere ei slik omstilling fordi det ikkje er nokon andre enn eigaren som kan følgje opp at omstillinga gjennomførast. Nytten eigaren kan hente ut av omstillinga, er det motiv som fører til at ho som regel blir realisert.

Når omstilling gjeld minst to eigedommar, skal jordskifteretten ta dei avgjerdene som er nødvendige for iverksetjing og framtidig bruk, sjå § 42 tredje ledd. Etter § 91 er slik avgjerd tvangsgrunnlag og tinglysing av rettskraftig sak gir panterett i eigedommen eller bruksretten. Dette gir alle som er med på slike felles omstillingstiltak, heimel for å setje i verk tiltaket. Da er det opp til kvar enkelt når desse kostnadene skal betalast.