1 Álggahus ja duogáš

1.1 Álggahus

Ođđaáigásaš servodagat leat diehtoservodagat mat vuođđuduvvet ohppui ja dutkamii. Diehtopolitihkka mii válgojuvvo, lea sakka mielde mearrideamen servodatgárgeduvvama.

Sámi servodat lea muhttašuvvamin árbevirolaš servodagas man vuođđoealáhusat leat hábmen, ođđaáigásaš diehtoservodahkan mii vuođđuduvvá ohppui ja dutkamii. Árbevierrodiehtu ja árbevierromáhttu leat dolo¿is juo leamaš sámi kultuvrra válddahagat. Dát lea deaŧalaš diehto- ja máhttovuođus mii ferte áimmahuššojuvvot ođđa dieđu ja máhtu gárgedemiin ja addimiin, seailluhan dihtii sihke sámi kultuvrra ja identitehta.

Muhto árbevierromáhttu dahje dovddiidusvuđđosaš/jaskes diehtu ii leat árvvolaš dušše sámi servodahkii. Sámi dutkan mii vuođđuduvvá diekkár diehtovuđđosii sáhttá seammás veahkehit árbevirolaš akademalaš dutkama nu ahte luovvá stuorát áddejumi geavatlagas dihtui akademalaš birrasiin oppala℅℅at. Gerelmas dutkit leat ℅ujuhan ahte lea váttis jurddašit dieđalaš ℅uolbmaáddejumi almmá jaskes dieđu haga, ja ahte dutkioahpaheapmi maiddái siskkilda kandidáhtaid sosialiserema iešguđet fága jaskes diehtoduovdagiidda.

Beassanvuohta dihtui ja vejolašvuohta ohppui lea dasa lassin juohkeha℅℅a luđolašvuođa ovdehussan. Dat lea maiddái buoremus ovdehussan ávkkuhit servodaga návccain buoremus vuogi mielde. Ovttalágan riekti ohppui, sorjjasmeahttumit sosiála dahje etnalaš duogá¿is, ássanbáikkis ja sohkabealis lea leamaš ja lea min servodaga vuođusteaddji árvu.

Oahppu ja dutkan adnojuvvojit norgga sámepolitihka oppalaš gárgedeami mearkkašahtti oassin, ja dahket stealládaga ráđđehusa politihkkii sámi veahkadaga hárrái.

Ráđđehusa ovttasbarggu (Sem-julggaštusa) politihkalaš vuođđolávdi dohkkeha sámiid eamiálbmogin Norggas ja nanne ahte «lea áibbas mearrideaddjin eamiálbmoga iešláhkái ahte sin eallinvuohki, kultuvra ja árvvut sáhttet dolvojuvvot viidáseappot, seammás go iešláhki maiddái gárgeduvvá ja nuppástuvvá áiggi mielde. Dasto lea eahpenjuolga daddjojuvvon ahte ráđđehus áigu «doarjut sámi kultuvrra sámi dutkanbirrasa nannemiin Romssa universiteahtas ja Sámi allaskuvllas Guovdageainnus». Dieđáhusas ℅uovvoluvvo dát politihkalaš vuoruhus.

1.2 Vuođusdokumeanttat

Dát dieđáhus vuođđuduvvá sámi servodaga alit oahpu ja dutkama máinnašupmái guovtti almmolaš ℅ielggadusas: NOU 2000: 3 Sámi oahpaheaddjeoahppu – iešguđetlágán máhttovieruid gaskkas (Nergård-lávdegotti ℅ielggadus) ja NOU 2000: 14 Frihet med ansvar – Om høyere utdanning og forskning i Norge (Luđolašvuohta ovddasvástádusain – Alit oahpu ja dutkama birra Norggas) (Mjøs-lávdegotti ℅ielggadus). Dasto vuođđuduvvá guovtti ℅ielggadussii dutkama birra, Sámedikki ℅ielggadussii 1996 ja Norgga dutkanráđi ℅ielggadussii 1998. Lassin bohtet eará dokumeanttat mat gusket dán guovtti ℅ielggadusa ℅uovvoleapmái, earret eará St.meld.nr. 39 (1998–99) Forskning ved et tidsskille (Dutkan áigeearus).

1.3 Nergård-lávdegotti árvalus

Nergård-lávdegoddi nammaduvvui departemeanttas ođđajagemánu 8. 1998 ja oa℅℅ui viiddisis mandáhta mii eanaš ℅atnasuvai namalassii sámi oahpaheaddjeohppui, muhto maiddái ℅uoggáide main lei viidát geah℅℅anvuohki alit oahpu ja dutkama hárrái oppala℅℅at.

Lávdegoddi bijai ovdan árvalusas ℅ak℅amánus 1999. Árvalus sáddejuvvui giđđat 2000 gulaskuddamii guoskevaš instánssaide sihke Norgii, Ruŧŧii ja Supmii. Departemeanta oa℅℅ui 26 gulaskuddancealkámuša. Gulaskuddaninstánssat guorrasedje váldosa℅℅at Nergård-lávdegotti evttohusaide.

Lávdegoddi lea álggahettiin viidát máinnašan oahppohistorjjálaš dilálašvuođaid deattastan dihtii mearkkašumi mii oahppovuogádagas oppala℅℅at lea leamaš sámi servodagaid gárgeduvvamii. Erenoamá¿it lea deattuhuvvon dárbu seailluhit ja ođđasisvirkkosmahttit sámi giela vuođusteaddji ovdehussan sámi servodaga gárgedeapmái ovddasguvlui. Sámi oahpaheaddjeoahppu lea biddjojuvvon ja máinnašuvvon dán geah℅℅anvuogi vuođul.

Lávdegoddi lea buktán máŋga bienalaš evttohusa gárgedeami ja gelbbolašvuođaloktema hárrái. Evttohusat ℅atnasit namalassii sámi oahpaheaddjeohppui, muhto evttohusaid guovdilis oasit gusket alit ohppui ja dutkamii oppala℅℅at. Lávdegoddi lea earret eará evttohan:

• Nannet sámi dutkama dainna lágiin ahte ásahuvvojit máŋggat stipendiáhttavirggit váldofága- ja doavttergrádadásis

• Ásahit ráđđeaddi orgána Sámediggái sámi alit oahpu ja dutkama várás

• Hukset Sámi allaskuvlla dieđalaš allaskuvlan

• Álggahit IKT-fierpmádaga sámi ohppui mas Sámi allaskuvla lea fágalaš buohtalasti

• Álggahit lonohallanprográmma nannen dihtii oktavuođa eará eamiálbmogiiguin.

Evttohusat mat gusket namalassii sámi oahpaheaddjeoahpu fágalaš sisdollui ja organiseremii, oahpaheddjiid lasse- ja joatkkaohppui jna. máinnašuvvojit stuorradiggedieđáhusas oahpaheaddjeoahpu birra, vrd. St.dieđ. nr. 16 (2001–2002) Om ny lærerutdanning Mangfold – krevende – relevant (Ođđa oahpaheaddjeoahpu birra Máŋggadáfotvuohta – gáibideaddji – ℅uo¿¿ovaš).

1.4 Mjøs-lávdegotti árvalus

Mjøs-lávdegotti árvalus, mii addojuvvui miessemánu 8. 2000, sisdoallá sierra kapihttala alit oahpu ja dutkama birra sámi servodagas. Lávdegoddi lea váldán ovdan máŋga seamma evttohusa mat ovddiduvvojedje Nergård-lávdegotti árvalusas. Mii gusto dutkamii, de dorje lávdegoddi guovtti ovdalis namahuvvon ℅ielggadussii, Sámedikki ℅ielggadussii ja mearrádussii sámi dutkama birra ja Norgga dutkanráđi ℅ielggadussii sámi dutkama birra. Mjøs-lávdegoddi ovddidii ℅uovvovaš evttohusaid:

• Berre gárgeduvvot buohkanas sámegielat gelbbolašvuođabiras láh℅in dihtii vejolašvuođaid Sámi allaskuvlla gárgedit fápmuduvvon dieđalaš allaskuvlan. Sámi dieđalaš allaskuvla berre oa¿¿ut guovddášdoaibmaovddasavástádusa eará allaskuvllaid ektui main sámi oahppu ja dutkan gávdno ja muđui dihto buohtalasti rolla sámi dutkamis ja alit oahpus

• Berre ceggejuvvot ráđđeaddi orgána mii seammás dovdáha, albmanahttá ja álggaha ođđahutki doaimma sámi alit oahpus ja dutkamis

• Berre álggahuvvot 10-jagi prográmma sámi dutkama huksemii ja gárgedeapmái

• Berre álggahuvvot sámi dutkama etihkalaš ℅uolmmaid orgána

• Sámi allaskuvlla oahpahusgiella berre dábála℅℅at leat sámegiella

• Berre árvvoštallojuvvot cegget lonohallanprográmma alit ohppui ja dutkamii sámiid ja eará eamiálbmogiid gaskii

• Berre álggahuvvot sierra diehtovuođđu sámi servodatdilálašvuođaid birra

Mjøs-lávdegotti árvalus lei ee. vuođusmateriálan St.dieđáhussii nr. 27 (2000–2001) Gjør din plikt – krev din rett, kvalitetsreform av høyere utdanning (Daga geatnegasvuođat – gáibit rievttát, alit oahpu kvaliteahttaođastus). Deattuhuvvui ahte dán dieđáhusas galggai leamen prinsihpalaš ja bajitdási mihtilmasvuohta vai politihkalaš váldoválljejumit ja vuoruheamit bohtet oidnosii. Danne máŋga bienala℅℅at evttohusa eai váldojuvvon ovdan. Mii gusto sámi ohppui, de daddjojuvvui ahte departemeanta háliida viidát guorahallat sámi oahpu ja dutkama sihke Sámi allaskuvllas ja eará iešguđet dási institušuvnnain. Departemeanta celkkii ahte máhccá Stuorradiggái dainna heivvolaš hámis. Stuorradikki gieđahaladettiin dahkkojuvvui ℅uovvovaš mearrádus, vrd. Innst.S. nr. 337 (2001–2002) (Árvalus Stuorradiggái nr. 337 2001–2002):

Stuorradiggi bivdá Ráđđehusa bidjat ovdan ášši sámi alit oahpu ja dutkama birra maŋimustá jahkemolsumis 2001/2002.

1.5 Sámedikki cealkámuš árvalusaide

Sámediggái sáddejuvvojedje buot gulaskuddancealkámušat Nergård-lávdegotti árvalussii. Sámediggi válljii geah℅℅at Nergård-lávdegotti ℅ielggadusa sámi oahpaheaddjeoahpu birra ja Mjøs-lávdegotti ℅ielggadusa guoskevaš kapihttala ovtta olis, ja lea addán cealkámuša mii vuođđuduvvá goappašiid dán árvalussii. Sámediggi lea guorrasan goappašiid árvalusa váldo℅uoggáide. Álggahettiin lea deattuhuvvon ahte sámi oahpaheaddjeoahpu huksejupmi ii galgga geh℅℅ojuvvot bođuid daid árjjain mat adnojuvvojit dárbbašla¿¿an alit oahppofálaldagaid ja dutkama gárgedeapmái go geah℅℅á sámi servodaga dárbbuid vuođul muđui.

Sámediggi lea dasto deattuhan ja evttohan ahte

• ℅ađahuvvo sámi oahpahansuorggi buot dásiid ollislaš árvvoštallan

• álggahuvvo proseassa davviriikkalaš sámepolitihkalaš vuođu alde mii ℅ielggada earret eará sisdoalu ja ovddasvástádusjuogu bajit stivrejumi sámi alit oahpu ja dutkama hárrái

• ceggejuvvo sierra sámi fágaorgána mii ekonomalaš rámmaid bokte bidjá vuđđosiid alit ohppui ja dutkamii

• gárgeduvvo oktasaš sámi oahpaheaddjeoahppu sihke davvi-, julev- ja oarjelsámegillii

• addojuvvo Sámediggái váldi mearridit rámmaplánaid sámi oahpaheaddjeohppui (sihke ovdaskuvla-, dábálaš-, fidnofágaoahpaheaddjeohppui ja pratihkalaš-pedagogalaš ohppui)

• gárgeduvvo sámi oahppo- ja IKT-fierpmádat mas buot sámi oahppoinstitušuvnnat leat mielde

• meroštallojuvvo ℅ielgasit ovddasvástádus- ja dahkamušjuohku guoskevaš alit oahppoinstitušuvnnaid gaskkas

• Sámi allaskuvllas lea bajit ovddasvástádus sámi oahpaheaddjeoahpus – oahpahusgiella berre dábála℅℅at leat sámegiella

• Álggahuvvo 10 jagi bestenprográmma sámi dutkamii.

Dasto lea ℅ujuhuvvon ahte biras Sámi Instituhtas ja Sámi allaskuvllas dahká vejolašvuođaid hukset sámi universiteahta mii sáhttá gártat stuorát fágabirasin mii sámi ollisvuođaoainnu áimmahuššá, ja mas sámi gielas lea guovdilis dimenšuvdna dutkan- ja gárgedanbarggus mii dahkkojuvvo.

1.6 Boahttevaš fágalaš váldejuohku

Stuorradiggi lea gieđahaladettiin St.dieđ. nr. 27 (2000–2001) guorrasan dasa ahte institušuvnnat galget oa¿¿ut stuorát luđolašvuođa sihke fágalaš, ekonomalaš ja organisatuvrralaš ga¿aldagain, vrd. Innst.S.nr. 337 (2000–2001). Institušuvnnaid fágalaš válddi hárrái lea mearriduvvon ahte stáhtalaš allaskuvllat ie¿a galget oa¿¿ut válddi álggahit ja heaittihit fágaid, ávdnasiid ja ávnnasjoavkkuid vuolit gráda dásis. Allaskuvllaide addojuvvo maiddái váldi álggahit oahpuid alit dásis daid duovdagiid siskkabealde main sáhttet addit doavttergráda, muhto váldi alit dásis muđui gal ain galgá leat departemeanttas. Universiteahtaid váldi galgá siskkildit oahpuid buot dásiin vuolit gráda rájes doavttergráda rádjai. Dieđalaš allaskuvllaide galgá seamma váldi leat ráddjejuvvon daid fágaduovdagiidda mat sáhttet guoskat allaskuvllaid rievddalmas fágalaš doibmii.

Evttohuvvon lea cegget alit oahpu ieh℅anas fápmudan- ja árvvoštallanorgána. Orgánii addojuvvo váldi fápmudit sihke institušuvnnaid ja iešguđetlágan oahppofálaldagaid maid institušuvnnat addet. Ortnet mearkkaša ahte oahput maid institušuvnnat leat juo álggahan, adnojuvvojit álggus juo fápmuduvvon, ja ahte stáhtalaš oahppoinstitušuvnnat adnojuvvojit fápmuduvvon fállat ođđa oahpuid maid ie¿a o¿¿ot válddi álggahit.

Fápmudan- ja árvvoštallanorgána ceggen mearkkaša ahte departemeantta váldi cegget oahpuid ráddjejuvvo vel eambbo dasgo ovdehuvvo ahte fápmudanorgána dahká oahpu positiiva fágalaš árvvoštallama ovdal go oahppu sáhttá álggahuvvot. Institušuvnna stáhtusa nuppástuhttin ovdeha maiddái orgána positiiva fágalaš árvvoštallama fágalaš eavttuid vuođul maid departemeanta mearrideš. Mearrádusat fápmudan- ja árvvoštallanorgána birra mearriduvvojit universiteahtta- ja allaskuvlalága láhkavuđđosiin.

Institušuvnnat leat nugo ovdalge rávvejuvvon bálddalastit fágalaš doaimma ja ovttasbargat dan hárrái riikkagottálaš fierpmádaga siskkabealde – Norggafierpmádagas. Universiteahtta- ja allaskuvlaráđis ja dan vuolit orgánain šaddá dán oktavuođas deaŧalaš bálddalasti doaibma.

Dán vuođul ii leat áigeguovdil dán dieđáhusas dahkat oaivila máŋgga konkrehta evttohussii ođđa fágaid ceggema birra mat le¿¿et ovdanbuktojuvvon institušuvnnaid doaibmaplánain, ja mat šaddet leat institušuvnnaid boahttevaš váldeduovdaga siskkabealde. Álggahemiid mat ovdehit ođđa resurssaid juolludeami, árvvoštallá departemeanta dábálaš vuogi mielde jahkása℅℅at budjeahttaoktavuođas. Danne ráddjejuvvo dán máinnašupmi duovdagiidda maid guoskevaš institušuvnnaid dihtii lea erenoamáš mávssolaš oa¿¿ut ℅ielggaduvvot.

1.7 Ovddeš ℅ielggadusat ja dieđáhusat dutkama birra

1990-logu mielde bohte guokte ℅ielggadusa sámi dutkama birra St.meld. nr. 36 (1992–93) Forskning for fellesskapet (St.dieđ. nr. 36 (1992–93) Dutkan searvevuođa várás) ja St.dieđ. nr. 52 (1992–93) Norgga sámepolitihka birra, mas Sámediggi ja Dutkanráđđi bivdojuvvojit ℅ielggadit sámi dutkama dilálašvuođaid.

Sámedikki ℅ielggadus 1996 geah℅ada sámi dutkama ja dan organiserema rámmaeavttuid. Ovddasvástádus sámi dutkamis lohkkojuvvo leamen eahpe℅ielggas ja hájelassii. —ielggadus evttoha sámi dutkanráđi, mii galgá leat ℅ađaheaddji ja ráđđeaddi orgána Sámediggái. Seammás evttohuvvo nannet sámi dutkama dálá dutkanvuogádaga bokte. —ielggadus guorahallá maiddái iešguđetlágan etihkalaš ℅uolbmabidjamiid mat ℅atnasit sámi dutkamii. Gieđahaladettiin ℅ielggadusa deattastii Sámediggi ahte áiggi vuollái berrešii ceggejuvvot davviriikkalaš sámi dutkanráđđi olles sámi ássanguovllu várás. Sámediggi doarju maiddái ℅ielggadusa go dat evttoha cegget sierra sámi orgána etihkalaš ℅uolbmabidjamiid várás.

Dutkanráđi ℅ielggadus 1998 guorahallá diehtodárbbu, dutkanoahpu, fágalaš fokusduovdagiid ja dutkanfáttáid. —ielggadus ℅ujuha ahte

• lea stuorra dárbu gelbbolašvuođahuksemii ja bestemii sámi dutkamii

• sámit fertejit bestejuvvot buot dutkansurggiide

• dárbbašuvvojit vásedin doaibmabijut sámi dutkiohppui

• sámegiella gártá sierra dimenšuvdnan dutkamis

• lea stuorra dárbu govdodahkii surggiin ja fáttáin

• fágaidgaskasašvuohta berre deattuhuvvot

St.meld. nr. 39 (1998–99) Forskning ved et tidsskille (St.dieđ. nr. 39 (1998–99) Dutkan áigeearus) ℅ujuhii ℅ielggadusaide mat ledje dahkkojuvvon. Dieđáhus deattuhii ahte eambbo sámit berrejit oa¿¿ut dutkigelbbolašvuođa, ja ahte besten sámi dutkamii berre dáhpáhuvvat stuorát fágalaš girjju siskkabealde go dál. Mii gustui sámi dutkama organiseremii, de deattuhii dieđáhus vejolašvuođaid mat leat dálá dutkanvuogádagas, earret eará vejolašvuođaid sámi dutkama ollisla℅℅at gieđahallamii Dutkanráđis ja lasihuvvon davviriikkalaš ovttasbargui. Dán lassin deattastii dieđáhus ahte Sámediggi ieš sáhtii árvvoštallat ie¿as dárbbu vuolit orgánii mii fuolahiv℅℅ii dutkanga¿aldagain. Mii gustui evttohussii sierra sámi orgána birra etihkalaš ℅uolbmabidjamiid várás, de ℅ujuhii dieđáhus riikkagottálaš etihkalaš doaibmagottiide, mat maiddái fuolahit sámi ga¿aldagain. Dieđáhus oaivvildii muđui ahte orru dárbbašuvvomin dutkioahpaheapmi sámi ávdnasiin, mii earret eará sáhttá deattuhit sámi dutkama etihkalaš ℅uolbmabidjamiid, ja miellaseappot leat organiserejuvvon davviriikkalaš vuođu alde. Stuorradiggi guorrasii dieđáhusa oainnuide sámi dutkama hárrái.