– Mus lea ereliiggán stuorra luohttámuš didjiide

Nu mo dáhpin lea, son doalai sáhkavuoru nationála dearvvašvuođakonferánssas (ks.no), maid KS ja Dearvvašvuođa- ja fuolahandepartemeanta lágidit.

Stáhtaráđđi geavahii liibba rábmot riikka gielddaid gealbbu, máhtu ja dáhtu ovddas dan oktavuođas go dat láhčet buriid dearvvašvuođa- ja fuolahanbálvalusaid dákkár áigodagas, mii gáibida ollu.

– Gielddaid dearvvašvuođabálvalusat čuvvot min olles eallima, ja buktet oadjebasvuođa iešguđet eallinmuttuin. Mus lea ereliiggán stuorra luohttámuš didjiide. Dii lehpet čájehan áidnalunddot máhtu bidjat johtui doaimmaid go daidda lea dárbu; pandemiija áigge ja dál, go dii fállabehtet orrunsaji báhtareddjiide. Dii lehpet čájehan ahte dii lehpet min oktasaš buorredilleservodaga vuođđogeađgi, dajai Kjerkol.

Ráddjejuvvon doaibmanmunni

Son dovddastii, ahte gielddain lea garra ruhtadilli ja ahte 2023 doaibmanmunni lea čielgasit ráddjejuvvon go golut leat lassánan ja bušeahtat leat čavgadeappot.

– Dieđán ahte dan geažil didjiide lea váddásut plánet doaimmaid. Reanttuid lassáneapmi čuohcá maid min oktasaš dearvvašvuođabálvalusa ruhtadillái, son lasihasttii.

– Dat dovdo bures, ja dat vuhtto erenoamážit fágabargiid gaskkas. Dis, gielddain, leat máŋggadáfot hástalusat. Dasa lassin dis leat guđesge iežaslágan ruhtadilli, demografiija, geografiija ja hástalusat bargiid háhkamiin.

Báikkálaš máhttu ja gealbu

Stáhtaráđđi namuhii mávssolaš oktasaš beliid, mat riikka gielddain leat, ja ahte lea mávssolaš vuoruhit.

– Mávssoleamos ášši lea midjiide oktasaš, ja dat mis lea buot gielddain. Dat lea ovddasvástádus, báikkálaš máhttu ja gealbu. Ja buolli sávaldat beassat fállat buriid dearvvašvuođa- ja fuolahanbálvalusaid iežamet ássiide, dajai stáhtaráđđi.

– Dan fámu mii geavahit dán áigodagas, mii gáibida mis ollu. Ođđa jagi álggus, go vásihit stuorra eahpesihkarvuođa, mii eat bargga dušše riekta, muhto mii bargat maid rievttes áššiid.

Golbma vuoruheami

Kjerkol deattastii dasto man mávssolaš vuoruheapmi lea, ja čujuhii mat leat ráđđehusa golbma mávssoleamos ášši gielddaid dearvvašvuođa- ja fuolahanbálvalusain 2023.

– Vai gielddat nagodit fállat buriid dearvvašvuođa- ja fuolahanbálvalusaid, de ferte stáhta leat mielde čujuheamen maid mii vuoruhit. Áigodagas, mas eat sáhte bargat visot, lea ráđđehus danin vuoruhan fástadoavtterortnega, psyhkalaš dearvvašvuođa ja gárreneastadanbarggu ja aktiiva boarisvuođa, dadjá Kjerkol.

Ollislaš boarrásiidfuolahus boahtteáiggis

Stáhtaráđđi ovdanbuvttii čielgasit, ahte maŋimuš vahkuid digaštallamat boarrásiidfuolaheami birra gáibidit doaimmaid sihke báikkálaččat ja riikkaviidosaččat.

– Buorre boarrásiidfuolahus lea seammá mávssolaš munnje go didjiide, geat stivrebehtet riikka gielddaid. Muitalusat, mat leat beaggán maŋimuš vahkuid, nannejit ahte boarrásiidfuolahus ii leat doarvái buorre buot báikkiin, dajai dearvvašvuođa- ja fuolahanministtar. 

Barget ovttaárvosaš fálaldaga ovdii

Son celkkii, ahte muitalusat čuhcet garrasit, ja ahte son lea ovtta oaivilis dan hárrái ahte fertet áŋgirit bargat dan ovdii, ahte fállat buori boarrásiidfuolahusa miehtá riikka.

– Mii áigut bargat ovttas gielddaiguin, fágabargiiguin, geavaheddjiiguin ja oapmahaččaiguin, vai olahit ovttaárvosaš fálaldaga. Gielddain lea ovddasvástádus bálvalusain, ja dat geat dál eai fála doarvái buori boarrásiidfuolaheami, fertejit njulget dili, dajai Kjerkol.

– Seammás mun fuolahan das, ahte stáhta bargá iežas oasi dan ovdii, ahte ovttas olahit áigumušaid oadjebas ja buori boarisvuođa hárrái. Dat lea mávssolaš joavkobargu.

Dilli njulgejuvvo Oro oadjebasat ruovttus -ođastusa olis

Ráđđehus ovddida iežas Oro oadjebasat ruovttus-ođastusa ovdal geasi. Das ovdanbuktet man bokte gielddat ožžot buoret gaskaomiid buori boarrásiidfuolaheami fállamii. Ođastusa duogážin lea, ahte 2030 Norggas leat eanet boarrásat go mánát.

– Ulbmilin lea, ahte galgá leat oadjebas ja buorre orrut ruovttus. Seammás oapmahaččat galget leat oadjebasat dan hárrái, ahte servodat fállá bálvalusaid ja doarjaga. Sii, geat dárbbašit bálvalusaid birra jándora, galget oažžut daid ruoktot dahje ásahusas. Dakkár dárbu lea čájehuvvon áigeguovdilin vássán vahku, dadjá Kjerkol.

Son čujuhii njealji váldočuldii ráđđehusa Oro oadjebasat ruovttus -ođastusas.

Kjerkol muitalii, ahte ođastusas leat njeallje nana čuoldda:

• gelbbolaš bargit, geat astet bargat fágabargguset,
• ealli báikkálaš servodat, mas fuolahit aktiviteahtain ja eastadit oktonasvuođa,
• vejolašvuohta orrut oadjebasat guhkit áigge ruovttus, ja
• oadjebasvuohta ja doarjja oahpamaččaide.

Eastadeapmi skuvllain ja dearvvašvuođastašuvnnain

Stáhtaráđđi namuhii dearvvašvuođastašuvnnaid ja skuvladearvvašvuođa bálvalusa mávssolaš eastadanarenan, mas deivet buohkaid eallima árra muttus.

– Eanet mánát ja nuorat dieđihit alddiset psyhkalaš dearvvašvuođaváttuid. Danin mii fertet bargat eambo ja buorebut ovddalgihtii eastademiin. Mii fertet sihkkarastit, ahte nuorain leat fálaldagat álkit olámuttus. Dalle mii beassat árrat veahkehišgoahtit sin, dadjá Kjerkol.

– Dearvvašvuođastašuvnnaid ja skuvllaid dearvvašvuođabálvalus deaivá buot mánáid ja bearrašiid ovddemužžan. Das lea ovddalgihtii eastadeami vuođđogeađgi, mas čatnat oktavuođaid min oktasaš dearvvašvuođabálvalusaide.

Nannejit fálaldaga, mii lea álkit olámuttus

Son čujuhii dasa, ahte eanet mánát ja nuorat raporterejit psyhkalaš váttisvuođaid ja ahte ráđđehusa vuoruheapmi máŋgii lea heakka dáfus vealtameahttun.

– Danin mii leat dán jagi bušeahtas vuoruhan 150 miljovnna kruvnno gielddaid psyhkalaš dearvvašvuođa ja gárreneastadeami fálaldagaide, mat leat álkit olámuttus. Leat maid vuoruhan 150 miljovnna kruvnno mánáid, nuoraid ja ollesolbmuid jándordivššu viiddideapmái, dadjá stáhtaráđđi. 

– Mii fuolahit sis, geat eanemustá dárbbašit min oktasaš dearvvašvuođafálaldaga, dadjá stáhtaráđđi.

Historjjálaš fástadoavtteráŋgiruššan

Kjerkol namuhii maid ráđđehusa mávssoleamos ulbmila, namalassii fuolahit ahte buohkain lea fástadoavttir, gean lusa mannat. Son čujuhii, ahte dárbbašuvvo duođas bargat juoidá áššiin, ja jurddašit ođđa vugiin.

– Mii nannet fástadoavtterortnega historjjálaš áŋgiruššamiin. Olles jagi beaktu lea váile miljárdda kruvnno. Mii rievdadit maid vuođđodoarjaga. Dat mearkkaša, ahte fástadoaktáris sáhttet leat geabbilut divššohaslisttut, nu ahte šaddá álkit ovttastahttit barggu ja buori bearašeallima, ja ahte sii sáhttet geavahit eanet áiggi divššohasaide, geat dan eanemustá dárbbašit, dadjá stáhtaráđđi.

– Gielddat ožžot maid stuorát doaibmanmuni nu ahte sáhttet fállat gielddaid dillái heivehuvvon ortnegiid, mat geasuhit doaktáriid. Kruvnnot ja evrret min oktasaš seastingiissás hehttejit dakkár dili šaddamis, mas olbmot burssa assodaga mielde ožžot jođánut dahje buoret dearvvašvuođaveahki go ránnjá.