Gielddasuorggi ruhtadeapmi
Artihkal | Maŋimuš ođasmahttojuvvon: 23.08.2021 | Gielda- ja guovlodepartemeanta
Gielddat ja fylkkagielddat leat iešheanalaš, álbmotválljejuvvon hálddašandásit mat fuolahit ássiide doaimmaid bálvalusaddin, servodatovdánahttin, váldečađaheaddjin ja demokráhtalaš arenain. Gielddaid ovddasvástádusat leat earret eará mánáidgárddit, vuođđoskuvllat, mánáidsuodjalus, dearvvašvuođa- ja sosiálabálvalusat, teknihkalaš bálvalusat ja kulturdoaimmat. Fylkkagielddaid ovddasvástádusat leat earret eará joatkkaskuvla oahpahus, báikkálaš kollektiivafievrredeapmi, fylkkageainnut, bátnedearvvašvuohta, regionála ovdáneapmi ja kultuvradoaimmat.
Dán viiddis ovddasvástádusa geažil, hálddaša gielddasuorgi stuorra oasi riikka ekonomalaš resurssain, ja doaimmaha mearkkašahtti oasi riikka ekonomalaš doaimmas. Gielddasuorggi obbalaš sisaboađut dahket sullii 19 proseantta Norgga nannámis BNP:s (BNB:s). Juohke viđát bargi riikkas lea virgáduvvon gielddasuorggis. Gielddasuorggi sturrodat mielddisbuktá ahte suorggi ovdáneapmi lea hui mávssolaš norgga ekonomiija ovdáneapmái, ja suorggi obbalaš resurssageavaheamis lea stuorra váikkuhus ekonomiija obbalašvuhtii.
Sisaboahtogáldut
Gielddasuorgi ruhtaduvvo vearrosisaboađuid čađa, stáhta juolludemiin (doarjagiin), geavaheaddjimávssuin ja ássiid divadiin. Stuorimus oassi sisaboađuin boahtá vearrosisaboađuin ja rámmajuolludemiin stáhtas. Dát leat friddja sisaboađut, maid gielddat sáhttá ieža válljet masa geavahit siskkobealde lága gáibádusaid makkár bálvalusaid gielddat galget fállat. Friddja sisaboađut dahket badjelaš 70 proseantta obbalaš sisaboađuin.
Lea viiddis politihkalaš ovttaoaivilvuohta ahte gielddasuorgi eanas berre ruhtaduvvot friddha sisaboađuid čađa. Frijja sisaboađut láhčet dili gielddaide nu ahte sáhttet vuoruhit ja fállat bálvalusaid báikkálaš dárbbuid mielde.
Váldooassi gielddasuorggi vearrosisaboađus lea oassi persovnnalaš vearromáksiid dábálaš sisaboahto- ja opmodatvearus. Dasa lassin lea gielddain vejolašvuohta gáibidit opmodatvearu, ja muhtun gielddain leat sisaboađut čáhcefápmorusttegiid luondduvalljodatvearus.
Earret friddja sisaboađuid ožžot gielddat maiddái muhtun várrejuvvon juolludemiid. Dát lea doarjja maid gielddat fertejit adnit dihto áigumušaide mat leat čilgejuvvon stáhtabušeahtas. Gielddat ožžot maiddái geavaheaddjimávssuid ja divadiid gieldda bálvalusaid ovddas. Dát leat ássiid mávssut earret eará mánáidgárddiid, sáf (skuvlla astoáiggefálaldat), dikšo- ja fuolahusbálvalusaid ja teknihkalaš bálvalusaid (omd. plána- ja huksenáššit, čáhci, duolvačáhceluoitin ja doapparčorgen) ovddas.
Stáhta ja gieldda ovttasbargu
Dasgo gielddasuorgi dahká stuorra oassi almmolaš suorggis, de lea dárbbašlaš oktiiheivehit gieldda ekonomiija ovdáneami ja bajimuš ekonomalaš politihka. Sisaboahtorámmaid mearrideapmi suorgái sihkkarastá dakkár oktiiheiveheami. Stuorradiggi mearrida stáhta juolludemiid go gieđahallá stáhtabušeahta, dat seamma guoská vearrosisaboađu oassái mii manná gielddaide ja fylkkagielddaide. Gielddat sáhttet čállit opmodatvearu njuolggadusaid ja máksomeriid siskkobealde maid stáhta mearrida. Váldonjuolggadussan galget geavaheaddjimávssut/divvagat ássiin gokčat goluid buvttadit bálvalusaid. Láhkagáibádusat ekonomiijahálddašeapmái galget earret eará sihkkarastit ahte lea ekonomalaš dássetvuohta gielddaid ja fylkkagielddaid doaimmas.
Stáhta stivre dainna lágiin viehka guhkás gielddaekonomiija obbalaš rámmaid. Seammás leat gielddain ollu geatnegahtton doaimmat lága bokte. Danin lea deaŧalaš ahte gieldda doaimmat ja sisaboahtorámmat maid stáhta juolluda geavahan láhkái leat heivehuvvon oktii. Gielddasuorgái ferte sihkkarastit dássedis sisaboađuid ruhtadan dihte nationála mearriduvvon čálgoburiid.
Ahte addit gielddaide vuorddehahttivuođa go galget ráhkadit iežaset bušeahtaid, dovddahuvvo juo gielddaproposišuvnnas miessemánus jagi ovdal, man stuorra sisaboahtostuorruma gielddat sáhttet vuordit boahttevaš jagis. Evttohusas stáhtabušehttii (Prop. 1 S) buktá ráđđehus ovdan loahpalaš evttohusa gielddasektora sisaboahtorámmaide boahtte jahkái.
Resurssageavaheapmi juhkkojuvvon doaimmaide
Gielddasuorggi resurssageavaheapmi lea eanas čadnon nátionála čálgobálvalusaid ovddasvástádussii. Mánáidgárddit, vuođđoskuvllat ja dearvvašvuođa-, fuolahus- ja sosiálasuorgi váldet sullii 75 proseantta gieldda buohkanas doaibmagoluin.
Sullii bealli fylkkagieldda doaibmagoluin manná joatkkaskuvla oahpahussii, ja 1/3 goluin fas johtolahkii (geainnut ja báikkálaš kollektiivajohtolat).