Sámegiela hálddašanguovlu

Åarjelsaemien jarkoestimmie - Julevsámegiellaj

Sámegielaid hálddašanguovlu lea juhkkojuvvon golmma suohkankategoriijai, namalassii giellaovddidansuohkanat, giellaealáskahttinsuohkanat ja giellamovttiidahttinsuohkanat. Sámegielaid hálddašanguovllu láhkaásahusas lea mearriduvvon guđet suohkanat gullet guđege kategoriijai. Gielalaš vuoigatvuođat mat suohkana ássiin leat go gulahallet almmolaš eiseválddiiguin, leat dan duohken guđe kategoriijai suohkan gullá. Hálddašanguvlui gullet dasa lassin Finnmárkku, Romssa ja Nordlándda fylkkasuohkanat ja Trøndelága fylkkagielda. Gielalaš vuoigatvuođat leat ovttaláganat dán njealji fylkkasuohkanis/-gielddas.

Hálddašanguovllu almmolaš orgánain leat ollu geatnegasvuođat sámi álbmoga ektui, sihke sámelága giellanjuolggadusaid bokte ja oahpahuslága, mánáidgárdelága ja báikenammalága bokte. Almmolaš orgánat sáhttet leat suohkanat, fylkkasuohkanat dahje stáhta orgánat.

Buot sámegielaid hálddašanguovllu suohkaniin ja fylkkasuohkaniin gustojit čuovvovaš gáibádusat

• Almmuheamit almmolaš orgánain mat gusket buohkaide dahje osiide hálddašanguovllu álbmogis, galget leat sihke sámegillii ja dárogillii (§3-2).
• Skovit maid atná go gulahallá hálddašanguovllu almmolaš orgánaiguin, galget leat sihke sámegillii ja dárogillii (§ 3-2).
• Báikkálaš láhkaásahusat mat erenoamážit gusket olles sámi álbmogii dahje oassái, galget jorgaluvvot sámegillii (§3-2).
• Suohkan ja fylkkasuohkan galget digaštallat hástalusaid ja mearridit movt áigot nannet sámegiela suohkana ja regionála plánenbarggus (§ 3-13).
• Almmolaš orgánaid bargiin lea vuoigatvuohta oažžut virgelobi bálkkáin háhkat sámegielmáhttu jus orgánas lea dárbu dákkár gelbbolašvuhtii (§ 3-7). 

Dasa lassin gustojit iešguđetlágan giellavuoigatvuođat dan golmma suohkankategoriijas

Giellamovttiidahttinsuohkaniin lea vuolimus vuoigatvuođadássi. Dát suohkanat galget fuolahit sámi giella- ja kulturfálaldaga mánáide, nuoraide ja vuorasolbmuide (§ 3-10).

Giellaovddidansuohkaniin ja giellaealáskahttinsuohkaniin lea bajimus vuoigatvuođadássi. Dáppe gustojit čuovvovaš njuolggadusat

• Sus gii njálmmálaččat váldá oktavuođa sámegillii suohkana orgánaiguin, lea vuoigatvuohta oažžut njálmmálaš vástádusa sámegillii. Giellaovddidansuohkaniin gusto vuoigatvuohta oažžut njálmmálaš vástádusa dasttánaga  (§ 3-3).
• Sus gii čálalaččat váldá oktavuođa sámegillii suohkana orgánaiguin, lea vuoigatvuohta oažžut čálalaš vástádusa sámegillii (§ 3-3). 
• Sus gii háliida sámástit fuolahan dihte iežas beroštumiid almmolaš dearvvašvuođa- ja fuolahusásahusaid oktavuođas giellaovddidansuohkaniin, lea vuoigatvuohta oažžut bálvalusa sámegillii  (§ 3-5). 

• Geavaheddjiide galgá aktiivvalaččat dieđihuvvot vuoigatvuođa birra geavahit sámegiela (3-3a).

• Giellaovddidansuohkaniin galgá sámegiella leat dásseárvosaš dárogielain suohkana siskkáldas hálddahusas ja suohkanstivrras. Giellaovddidansuohkana suohkanstivra sáhttá mearridit ahte sámegiella maiddái galgá leat dásseárvosaš dárogielain eará álbmotválljen orgánain. Buot eará suohkaniin (maiddái olggobealde hálddašanguovllu) sáhttá suohkanstivra mearridit ahte sámegiella galgá leat dásseárvosaš dárogielain olles dahje osiin suohkana siskkáldas hálddahusas ja eanas álbmotválljen orgánain (§ 3-9).

Hálddašanguovllu fylkkasuohkaniin lea sus gii váldá oktavuođa sámegillii čálalaččat vuoigatvuohta oažžut čálalaš vástádusa sámegillii (§ 3-3).

Oahpahuslágas (ođđa oahpahusláhka mearriduvvon geassemánu 9. beaivvi 2023), mánáidgárdelágas, ja báikenammalágas leat maiddái erenoamáš gáibádusat hálddašanguovllu suohkaniidda:

• Buot giellaovddidansuohkaniid ja giellaealáskahttinsuohkaniid ohppiin lea vuoigatvuohta oažžut oahpahusa sámegillii ja sámegielas (oahpahusláhka § 3-2).
• Suohkaniin lea ovddasvástádus das ahte sámi mánáid mánáidgárdefálaldagain lea sámegiella ja sámi kultuvra vuođđun (mánáidgárdeláhka §10).
• Geaidnogalbbain main leat báikenamat máŋgga gillii, galgá sámegiel namma leat ovddemusas (láhkaásahus báikenamaid birra § 7).

Jus oaivvildat ahte almmolaš orgána ii leat čuvvon mearrádusaid sámegiela birra, de sáhtát čálalaččat váidit ášši. Jus váidda guoská suohkanii dahje fylkkasuohkanii, de lea stáhtahálddašeaddji váidinásahus. Jus váidda guoská stáhtalaš orgánii, de lea váiddaásahus lagamus bajit stáhtalaš orgána.

Buot suohkanat sáhttet ohcat beassat mielde sámegiela hálddašanguvlui. Sisaváldima mearrida Gonagas stáhtaráđis. Sámegiela hálddašanguovllus leat dál čuovvovaš suohkanat:

• Guovdageainnu suohkan
• Kárášjoga gielda
• Deanu gielda
• Unjárgga gielda
• Porsáŋggu gielda
• Gáivuona suohkan
• Loabága suohkan
• Dielddanuori suohkan
• Hábmera suohkan
• Aarborten tjïelte
• Snåasen tjïelte
• Raarvihken tjïelte
• Rossen tjïelte

 Lullisámegiella, julevsámegiella ja davvisámegiella adnojuvvojit ovttadássásažžan. Suohkanat mat dál gullet sámegiela hálddašanguvlui, addet gielalaš vuoigatvuođaid dan sámegillii dahje daidda sámegielaide mat gullet suohkana bálvalussuorgái. Guđemuš giella dahje gielat dat leat, vuolgá das guđe sámegiela guovllus suohkan lea.

Sámediggi juolluda guovttegielatvuođadoarjaga sámegiela hálddašanguovllu suohkaniidda. Romssa ja Finnmárkku, Nordlánda ja Trøndelága fylkkasuohkanat ožžot maid guovttegielatvuođadoarjaga Sámedikkis.

Sámelága láhkaásahus sámegiela hálddašanguovllu birra

Saemiengïeli reeremedajve

Saemiengïeli reeremedajvesne saemien gïeleutnijh reaktah utnieh gosse byögkelesvoetine govlehtellieh dajvesne, nænnoestimmiej mietie saemielaaken 3. kapihtelen mietie.

Saemiengïeli reeremedajve lea golme tjïeltekategorijidie juakeme jïh dejtie gohtje gïeleevtiedimmietjïelth, gïelejieliehtimmietjïelth jïh gïeleskreejremetjïelth. Mah tjïelth dejnie ovmessie kategorijinie lea nænnoestamme mieriedimmesne saemiengïeli reeremedajvi bïjre. Dah gïeleldh reaktah årrojh aktene tjïeltesne utnieh gosse byögkelesvoetine govlehtellieh, lea joekehts jearohke dehtie kategorijijstie gusnie tjïelte meatan. Reeremedajvesne aaj Finnmarken, Romssan, Noerhtelaanten jïh Tröndelaagen fylhketjïelth. Dah gïeleldh reaktah lea seamma dejnie njieljie fylhketjïeltine.

Byögkeles åårganh reeremedajvesne dïedth utnieh saemide, dovne saemielaaken gïelenjoelkedassi mietie jïh ööhpehtimmielaaken, maanagïertelaaken jïh sijjienommelaaken mietie. Byögkeles åårganh maehtieh tjïelte, fylhketjïelte jallh staaten åårganh årrodh.

Gaajhkine tjïeltine jïh fylhketjïeltine saemiengïeli reeremedajvesne dah krïevemh faamosne

• Beagkoehtimmieh byögkeles åårganijste mah sjïere abpe jallh bielieh årroejijstie reeremedajvesne, edtja dovne saemien jïh daaroen årrodh (§3-2).
• Goerh åtnose byögkeles åårganijste reeremedajvesne edtjieh dovne saemien jïh daaroen gååvnesidh (§3-2).
• Voenges mieriedimmieh sjïere ïedtjese abpe jallh bielieh saemien årroejijstie tjïeltesne, edtjieh saemiengïelese jarkoestidh (§3-2).
• Tjïelte jïh fylhketjïelte edtjieh haestemh ussjedadtedh jïh ulmieh mieriedidh guktie saemien gïelem nænnoestidh, dennie tjïelten jïh regionaale soejkesjebarkosne (§3-13).
• Barkijh byögkeles åårganine reaktam utnieh permisjovnem baalhkine åadtjodh juktie daajroem saemien gïelesne ribledh jis åårgane dam daajroem daarpesje (§3-7).

Lissine ovmessie gïelereaktah dej golme tjïeltekategorijinie.

Gïeleskreejremetjïelth dam vueliehkommes reaktadaltesem utnieh. Dah tjïelth edtjieh saemien gïele- jïh kultuvrefaalenassh maanide, noeride jïh voeresidie utnedh (§ 3-10).

Gïeleevtiedimmietjïelth jïh gïelejieliehtimmietjïelth dam jollemes reaktadaltesem utnieh. Desnie dah faamosne

• Dïhte gie njaalmeldh tjïelten åårganide saemeste, reaktam åtna njaalmeldh vaestiedassem åadtjodh saemiengïelesne. Gïeleevtiedimmietjïeltine reaktam åtna njaalmeldh vaestiedassem seamma tïjjen åadtjodh (§ 3-3).
• Dïhte gie tjaaleldh saemiengïelesne tjïelten åårganide bïeljele reaktam åtna vaestiedassem åadtjodh saemien gïelesne ( § 3-3).
• Dïhte gie sæjhta saemiestidh gosse dan jïjtje ïedtjh gorredidh byögkeles healsoe- jïh såjhtoeinstitusjovnide gïeleevtiedimmietjïeltine jïh gïelejieliehtimmietjïeltine, reaktam åtna saemiestidh (§ 3-5).
• Utnijidie edtja eadtjohke bievnedh reaktan bïjre saemiestidh (§ 3-3a). 
• Gïeleevtiedimmietjïeltine saemiengïele edtja nöörjen gïeline mïrrestalledh tjïelten reeremisnie jïh tjïelteståvrosne. Tjïelteståvroe gïeleevtiedimmietjïeltine maahta nænnoestidh saemiengïele edtja nöörjen gïeline mïrrestalledh jeatjah åålmehveeljeme åårganine. Mubpieh tjïeltine (aaj reeremedajven ålkolen) tjïelteståvroe maahta nænnoestidh saemiengïele edtja nöörjen gïeline mïrrestalledh abpe jallh bielie tjïelten reeremisnie jïh jeenjemes åålmehveeljeme åårganine (§ 3-9).

Fylhketjïeltine reeremedajvesne dïhte gie saemeste reaktam åtna tjaaleldh vaestiedassem saemiengïelesne åadtjodh (§ 3-3).

Ööhpehtimmielaake (orre ööhpehtimmielaake ruffien 9.b. 2023 nænnoestamme), maanagïertelaake jïh sijjienommelaake aaj sjïere krïevemh tjïeltide stillieh:

• Gaajhkh learohkh gïeleevtiedimmietjïeltine jïh gïelejieliehtimmietjïeltine reaktam utnieh lïerehtæmman saemiengïelem jïh saemiengïelesne (ööhpehtimmielaake § 3-2).
• Tjïelte dïedtem åtna maanagïertefaalenasse saemien maanide lea saemien gïelem jïh kultuvrem tseegkeme (maanagïertelaake § 10).
• Geajnoesjiltine gusnie jeenjebegïeleldh sijjienommh utnieh, edtja dam saemien nommem bijjemes tjaeledh (mieriedimmie sijjienommi bïjre § 7).

Datne mïelh byögkeles åårgane ij leah mieriedimmieh saemiengïelen bïjre fulkesamme, maahtah tjaaleldh laejhtemem seedtedh. Jis laejhteme tjïelten jallh fylhketjïelten bïjre, dellie staatehaaltoje laejhtemeinstanse. Jis laejhteme lea staaten åårganen bïjre, dellie laejhtemeinstanse lea dïhte lïhkemes bijjemes staaten åårgane.

Gaajhkh tjïelth maehtieh ohtsedidh meatan årrodh saemiengïeli reeremedajvesne. Mieriedimmieh dan bïjre Gånka staateraeresne dorjesåvva. Daaletje saemiengïele reeremedajvesne lea dah tjïelth:

• Guovdageaidnu tjïelte
• Kárášjohka tjïelte
• Deatnu tjïelte
• Unjárga tjïelte
• Porsáŋgu tjïelte
• Gáivuotna tjïelte
• Loabák tjïelte
• Dielddanuorri tjïelte
• Hábmer tjïelte
• Aarborte tjïelte
• Snåase tjïelte
• Raarvihke tjïelte
• Rossen tjïelte

Åarjelsaemien, julevsaemien jïh noerhtesaemien mïrrestalledh. Tjïelth mah leah meatan saemiengïeli reeremedajvesne daelie, gïeleldh reaktah vedtieh dejnie jallh dej saemien gïeline mah tjïelten dïenesjegievlie faerhmeste. Mij jallh mah gïelh, jearohke mij saemiengïelendajvesne tjïelte lea.

Saemiedigkie guektiengïeledåarjoem vadta tjïeltide saemiengïeli reeremedajvesne. Fylhketjïelth Romssa jïh Finnmaarhke, Noerhtelaante jïh Trööndelaage aaj guektiengïeledåarjoem Saemiedigkeste åadtjoeh.

Saemielaaken mieriedimmieh saemiengïeli reeremedajven bïjre

Sáme giellaháldadimguovllo

Sáme giellaháldadimguovlon li sámegielagijn rievtesvuoda gå bájke almulasj oajválattjaj guládallá, sámelága 3. kapihttala mærrádusáj milta.

Sáme giellaháldadimguovllo l juogeduvvam gålmå suohkanslájajda; åvddånahttemsuohkana, ælládahttemsuohkana ja stimulierimsuohkana. Makkir suohkana guhtik sládjaj gulluji, la mierreduvvam sáme giellaháldadimguovlo njuolgadustjállagin. Gielalasj rievtesvuoda ma muhtem suohkana viesádijn la gå almulasj oajválattjaj guládallá, målssu suohkana slája milta.  Duodden li fylkkasuohkana Finnmárkko, Råmsså, Nordlánnda ja Trøndelag giellaháldadimguovlon. Daj nielje fylkkasuohkanijn li sæmmi gielalasj rievtesvuoda.

Giellaháldadimguovlo almulasj orgánajn li moadda vælggogisvuoda sámij hárráj, sihke sámelága giellanjuolgadusáj, åhpaduslága, mánájgárddelága ja bájkkenammalága baktu. Almulasj orgána máhtti liehket suohkan, fylkkasuohkana jali stáhta orgána.

Divna suohkanijn ja fylkkasuohkanijn giellaháldadimguovlon li dá gájbbádusá

• Almulasj orgánaj almodime ma li giellaháldadimguovlo ålles álmmugij jali oasátjij álmmugis, galggi sihke sámegiellaj ja dárogiellaj (§3-2).
• Giellaháldadimguovlo almulasj orgánaj skåve galggi gávnnut sihke sámegiellaj ja dárogiellaj (§ 3-2).
• Bájkálasj njuolgadustjállaga ma guosski suohkana ålles sáme álmmugij jali oasátjij sijájs, galggi sámegiellaj jårggåluvvat (§3-2).
• Suohkan ja fylkkasuohkan galggi árvvaladdat hásstalusájt ja mierredit ulmijt mij guosská sámegielav nannit suohkana ja regiåvnå pládnabargon (§ 3-13).
• Almulasj orgánaj barggijn la riektá permisjåvnnåj bálkájn sámegiela máhtudagáv åmastittjat jus orgádna dakkir máhtudagáv dárbaj (§ 3-7). 

Duodden li iesjguhtik giellarievtesvuoda daj gålmå suohkanslájaj milta

Giellastimulierimsuohkanijn la vuolemus dásse rievtesvuodaj. Dá suohkana galggi bærrájgæhttjat ahte máná, nuora ja vuorrasa oadtju sáme giella- ja kultuvrrafálaldagáv (§ 3-10).

Giellaåvddånahttemsuohkanijn ja giellaælládahttemsuohkanijn la alemus dásse rievtesvuodaj hárráj. Dáj suohkanijn la návti

• Guhtimusj njálmálattjat juojddá suohkanis ánot sámegiellaj, galggá aj njálmálattjat vásstádusáv oadtjot sámegiellaj. Giellaåvddånahttemsuohkanijn galggá vásstádusáv daŋga båttå oadtjot sámegiellaj (§ 3-3).
• Guhtimusj tjálalattjat juojddá suohkanis ánot sámegiellaj galggá aj tjálalattjat (§ 3- 3) vásstádusáv oadtjot sámegiellaj. 
• Guhtimusj sihtá sámástit bájkálasj ja guovlulasj varresvuoda- ja sosiálaásadusájn giellaåvddånahttemsuohkanijn ja giellaælládahttemsuohkanijn, galggá dav bessat (§ 3- 5). 
• Galggá dåjmalattjat addnáj diededit sån bæssá sámástit (3-3a).
• Giellaåvddånahttemsuohkanijn galggá sámegiellaj liehket avtadássásasj dárogielajn suohkana ietjas háldadusán ja suohkanstivran. Giellaåvddånahttemsuohkana suohkanstivrra máhttá mierredit sámegiella galggá liehket dárogielajn avtadássásasj aj ietjá álmmukválljiduvvam orgánajn. Divna ietjá suohkanijn (aj giellaháldadimguovlo ålggolin) máhttá suohkanstivrra mierredit sámegiella galggá dárogielajn dássásasj ålles jali åsijn suohkana háldadusás ja ienemus álmmukválljiduvvam orgánajn (§ 3-9).

Háldadimguovlo fylkkasuohkanijn galggá sån guhti sámegiellaj tjállá aj oadtjot vásstádusáv sámegiellaj tjálalattjat (§ 3-3).

Åhpaduslágan (ådå åhpadusláhka l mierreduvvam biehtsemáno 9. biejve 2023), mánájgárddelágan ja bájkkenammalágan li aj sierra gájbbádusá háldadimguovlo suohkanijda.

• Giellaåvddånahttemsuohkanijn ja giellaælládahttemsuohkanijn li divna oahppijn riektá åhpadibmáj sámegielan ja sámegiellaj (åhpaduslága § 3-2).
• Suohkana duogen la mánájgárddefálaldahka sáme mánájda la sámegiela ja kultuvra nali tsieggiduvvam (mánájgárddelága §10).
• Gå gæjnoj milta li galba moattegielak bájkkenamáj, de galggá sáme namma bajemusán tjuodtjot (bájkkenamáj njuolgadustjála § 7).

Jus duv mielas soames almulasj orgádna ij la sámegiela njuolgadusájt tjuovvum, de máhtá tjálalattjat gujddit. Jus gujddimus suohkanij ja fylkkasuohkanij guosská, de galga stáhtaháldadiddjáj gujddit. Jus gujddimus nágin stáhta orgádnaj guosská, de galga lagámus badjásasj stáhtalasj orgádnaj gujddit.

Divna suohkana bessi åhtsåt fárruj sáme giellaháldadimguovlluj. Gånågis stáhttaráden mierret dav. Uddni li dá suohkana sáme giellaháldadimguovlon:

• Guovddagæjno suohkan
• Kárásjjågå suohkan
• Dæno suohkan
• Unjárga suohkan
• Porsáŋgo suohkan
• Gájvuona suohkan
• Loabága suohkan
• Dielddanuore suohkan
• Hábmera suohkan
• Aarborten tjïelte
• Snåasen tjïelte
• Raavrevijhken tjïelte 
• Rossen tjïelte 

Oarjjelsámegiella, julevsámegiella ja nuorttasámegiella li dássásattja. Udnásj sáme giellaháldadimguovlo suohkana vaddi gielalasj rievtesvuodajt dan jali dajda sámegielajda ma suohkana dievnnoguovlluj gulluji. Makkir giella jali makkira da giela li, la dan duogen makkir giellaguovlon suohkan le.

Sámedigge juollot guovtegielakdårjav sáme giellaháldadimguovlo suohkanijda. Råmsså ja Finnmárko, Nordlánda ja Trøndelága fylkkasuohkana oadtju aj guovtegielakvuodadoarjjagav Sámedikkes.

Sámelága njuolgadustjála sáme giellaháldadimguovlo hárráj (dárogiellaj)